Χρώματα και σχήματα σαν κομμάτια μιας σπασμένης εικόνας, εκατοντάδες κομμάτια που δεν έχουν νόημα από μόνα τους. Στην πρόσφατη περιπέτεια με τον κορονοϊό, παζλ γνώρισε για άλλη μια φορά μεγάλη δόξα καθώς οι άνθρωποι αναζήτησαν έναν δημιουργικό τρόπο για να καλύψουν το κενό που ένιωθαν στο lockdown. Σύμφωνα με το αμερικανικό δίκτυο CNBC, υπήρξε ένας συγκεκριμένος κατασκευαστής παζλ που είδε τις πωλήσεις να αυξάνονται έως και 370%. Αυτό ήταν επίσης εμφανές σε διάφορες συνομιλίες Zoom: ενώ μιλούσατε με έναν φίλο, η υπόλοιπη οικογένειά του μπορεί να είναι σκυμμένη πάνω από πολύχρωμα κομμάτια χαρτονιού, ένας δίσκος τζαζ μπορεί να παίζει στο παρασκήνιο στο πικάπ και ένα μπουκάλι κρασί μπορεί να περιμένει υπομονετικά να ελευθερωθεί από το φελλό του. Τα παζλ έχουν γίνει ένα ρετρό σύμβολο, μια χαρούμενη ανάμνηση που επέστρεψε για να διώξει τον εφιάλτη της καραντίνας.
Ωστόσο, όταν επέστρεψε η κανονικότητα, τα περισσότερα παζλ -και επιτραπέζια παιχνίδια- επέστρεψαν στα συρτάρια. Φυσικά, οι φανατικοί δεν διακόπτουν ποτέ τους δεσμούς με το αγαπημένο τους χόμπι. Αυτό όμως που δεν έπαψε ποτέ να επαναλαμβάνεται με αξιοθαύμαστη συχνότητα, από τότε μέχρι σήμερα, είναι μελέτες και άρθρα που εξυμνούν τις σχεδόν μαγικές ιδιότητες των παζλ. Υπάρχει αλήθεια σε αυτό. Υπάρχουν όμως και ύπουλες στρεβλώσεις.
Λύση στο ψηφιακό χάος;
Με βάση τις πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας, θα πρέπει να εξεταστεί ο λεγόμενος πατέρας των παζλ Τζον Σπίλσμπερι, ένας Βρετανός χαράκτης και χαρτογράφος του 19ου αιώνα που κατασκεύασε το πρώτο αντικείμενο αυτού του είδους από κομμάτια ξύλου που, όταν συνδεθούν σωστά, δημιούργησαν έναν χάρτη του κόσμου. Η πρώτη αναφορά της λέξης με αυτή την έννοια αποδίδεται επίσης σε αυτόν τον Βρετανό συγγραφέα Γουόλτερ Σκοτ (1771-1832), περισσότερο γνωστός για το επικό του μυθιστόρημα Ivanoi. Τα παζλ δημιουργήθηκαν για ψυχαγωγία, αλλά σήμερα είναι πολύτιμοι σύμμαχοι στα χέρια των παιδαγωγών.
«Οι εργοθεραπευτές κάνουν εξαιρετική δουλειά με παιδιά που έχουν αυτή την πάθηση Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) χρησιμοποιώντας παζλ. Φυσικά, αυτά είναι χρήσιμα εργαλεία σε προχωρημένα στάδια θεραπείας, όχι στα αρχικά στάδια», μου λέει από το τηλέφωνο. Το Ευαγγέλιο της Abdelidou, σχολική ψυχολόγος με ειδίκευση στην εκπαιδευτική ψυχολογία. «Ως εκ τούτου, δεν θα είχε νόημα οι γονείς αυτών των παιδιών να τους δώσουν ένα παζλ για να παίξουν μόνοι τους – θα ήταν ένα δωρεάν δώρο». Σύμφωνα με αυτήν, η μεγαλύτερη δυσκολία με τη ΔΕΠΥ είναι η αυτορρύθμιση. Αυτό πρέπει πρώτα να καθοριστεί παρουσία γονέων και στη συνέχεια τα παιδιά μπορούν να παίξουν μόνα τους. «Γεγονός είναι ότι βλέπουμε μεγάλη αδυναμία συγκέντρωσης σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας», λέει η κ. Αμβδελίδου, προτού δηλώσει ότι η ΔΕΠΥ είναι παρόμοια υπερδιάγνωση. «Τα παζλ είναι μια δροσερή και ενδιαφέρουσα ιδέα για να αναπτύξουν τα παιδιά συγκεκριμένες γνωστικές δεξιότητες. Η εικονική νοημοσύνη, η οπτική αντίληψη και ο συντονισμός χεριού-ματιού είναι μόνο μερικά από αυτά. Στο ψηφιακό χάος που ζούμε σήμερα, τα παιδιά δεν έχουν την ευκαιρία να αναπτυχθούν επαρκώς».
Τα περισσότερα παιδιά πλέον περνούν πολύ χρόνο μπροστά στην οθόνη του κινητού τηλεφώνου ή του υπολογιστή, όπου η συνεχής κύλιση είναι σχεδόν υποχρεωτική. Αντίθετα, σύμφωνα με ψυχολόγο, τα παζλ βοηθούν τα παιδιά να μάθουν να λύνουν προβλήματα. Αυτό είναι κάτι που απαιτεί την αμέριστη προσοχή τους για να βρεθεί λύση. Ενας χόμπιΜε άλλα λόγια, τι μπορεί να απομακρύνει τα παιδιά –έστω και προσωρινά– από τον κατακλυσμό των ψηφιακών πληροφοριών που λαμβάνουν.
«Ένα άλλο πράγμα είναι σημαντικό, και δεν αφορά τις δεξιότητες και την επίλυση προβλημάτων, αλλά τις διαπροσωπικές σχέσεις. Αυτή είναι μια δραστηριότητα που πρέπει να εισάγεται συνειδητά στα παιδιά από τους γονείς. Κάτι που μπορούν να κάνουν για να περνούν δημιουργικό χρόνο μαζί, με απώτερο στόχο τη σύνταξη, αλλά πρώτα μπορούν να περιηγηθούν μόνοι τους στον μαγικό κόσμο των παζλ.
Διανοητική εκπαίδευση
Το 2018 δημοσιεύτηκε μια αμερικανική μελέτη με τίτλο «Τα παζλ αξιοποιούν πολλαπλές γνωστικές ικανότητες και αποτελούν πιθανό προστατευτικό παράγοντα κατά της γνωστικής γήρανσης», συνδέοντας την εν λόγω δραστηριότητα με ασθένειες της μνήμης. Πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα είναι διαθέσιμα σήμερα Εθνική Βιβλιοθήκη Φαρμάκων από τις ΗΠΑ. Η έρευνα φυσικά δεν μπορεί να φέρει την άνοιξη και σίγουρα οι υπερβολές που γράφτηκαν στο Διαδίκτυο μαυρίζουν παρά φωτίζουν το τοπίο. «Οι γρίφοι επαναφέρουν τις δυνατότητες του μυαλού σας – όποια κι αν είναι – σε εγρήγορση όταν είναι «αεκπαίδευτο». Δεν σκοπεύουν όμως να το αυξήσουν» εξηγεί η ψυχίατρος-ψυχοθεραπεύτρια Κιμονό Probona. «Έχουν κερδίσει μεγάλη δημοσιότητα τα τελευταία χρόνια γιατί έδειξαν ότι μπορούν να βοηθήσουν στη θεραπεία της άνοιας, ή μάλιστα της πρώιμης άνοιας. Αλλά πρέπει να πω ξεκάθαρα: δεν μπορούν να δράσουν προληπτικά». Σε αυτό το κομμάτι, δυστυχώς, όπως αναφέρει ο συνομιλητής μας, δεν έχουμε βρει ακόμα λύση -εκτός από κάποια φάρμακα που καθυστερούν κάποιες μορφές άνοιας.
«Το παζλ είναι μια διανοητική άσκηση», λέει ο Προμπονάς. «Λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο που η έννοια της προπόνησης λειτουργεί για οποιοδήποτε άλλο μέρος του σώματός μας. «Ακόμη και για άτομα που δεν βρίσκονται στα πρώιμα στάδια της άνοιας, αλλά έχουν γνωστική έκπτωση ανάλογα με την ηλικία, αυτός είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να διατηρήσουν τα γνωστικά τους επίπεδα σε καλή κατάσταση». Μάλιστα, ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια μοιράζεται μαζί μας τη σκληρή αλήθεια: όσο αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής, αυξάνονται και οι ασθένειες της μνήμης. «Περισσότερα χρόνια ζωής προφανώς αυξάνουν τα προβλήματα που σχετίζονται με την άνοια και, επομένως, τη μνήμη. Ακόμα κι αν δεν εμπλέκεται η άνοια, είναι (σχεδόν) βέβαιο ότι ένα άτομο 90 ετών θα παρουσιάσει κάποια έκπτωση στη νοητική λειτουργία».
Από το σαλόνι στα Κέντρα Μνήμης
«Το αίνιγμα είναι μέρος αυτού που ονομάζουμε μη φαρμακευτικές θεραπείες για την άνοια, πιο συχνά με τη μορφή Αλτσχάιμερ“, αυτή λέει Μαρία Παπαγιάννηψυχολόγος w Εταιρεία Αλτσχάιμερ Αθηνών. «Πρόκειται για μια άσκηση που ενεργοποιεί και παρακινεί άτομα με προβλήματα μνήμης. Φυσικά, συγκεκριμένοι γρίφοι προσαρμόζονται στη δυσκολία και τις δυνατότητές τους. Είναι ένα υλικό που χρησιμοποιείται παιδαγωγικά στην προσχολική και σχολική ηλικία. Σύμφωνα με την κυρία Παπαγιάννη και όσα παρατηρώ Κέντρα μνήμηςΤα παζλ ωφελούν συναισθηματικά και κοινωνικά άτομα που πάσχουν από μορφές άνοιας. Χάρη σε αυτά, δημιουργούν κοινωνικές επαφές, δραστηριοποιούνται και νιώθουν χρήσιμοι. «Είναι παρήγορο να βλέπεις ασθενείς να αστειεύονται για το γεγονός ότι μπορεί να μην μπορούν να αντεπεξέλθουν αυτή τη στιγμή. Εμείς, οι επαγγελματίες υγείας, είμαστε πάντα εκεί για να διασφαλίσουμε ότι όλα αυτά γίνονται για την προστασία του ασθενούς. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να νιώθει ευάλωτος».
Ανεξάρτητα από τις διάφορες υπερβολές που μπορεί να ακούγονται μερικές φορές, οι γρίφοι έχουν πολλά να προσφέρουν σε μικρούς και μεγάλους – αλλά τι προσφέρουν σε άλλες εποχές πέρα από τη ρετρό νοσταλγία; Η ψυχολόγος Ευαγγελία Αμπδελίδου με εκπλήσσει με την απάντησή της, βάζοντας στο τραπέζι μια ρήση του σημαντικού Βρετανού ψυχαναλυτή Ντόναλντ Γουίνικοτ: «Το να είσαι μόνος στην παρουσία των άλλων». Στην αρχή δεν καταλαβαίνω ακριβώς τι εννοεί. «Υπάρχει πάντα κάποιος να μιλήσει στο κινητό», μου εξηγεί. «Αλλά έχουμε ξεχάσει πώς να μένουμε μόνοι με τον εαυτό μας – και ναι, σε αυτήν την περίπτωση, τα παζλ μπορούν να βοηθήσουν όλες τις ηλικίες, όχι μόνο τις νεότερες». Το χρειαζόμαστε αυτό, σωστά;
