Γεώργιος Ι. Κωστούλα
Οι γνωστοί συντελεστές παραγωγής: εργασία, γη, κεφάλαιο, που επί δεκαετίες διδάσκονταν παντού στις οικονομικές σχολές και που ήταν το δόγμα των κλασικών οικονομολόγων, σήμερα δεν έχουν πλέον τη σημασία που τους δίναμε.
Όλοι πλέον συμφωνούν ότι η ανταγωνιστικότητα των εθνών εξαρτάται από την ικανότητα των εθνικών επιχειρήσεων και των εργαζομένων τους να καινοτομούν και να βελτιώνουν συνεχώς την ανταγωνιστική τους θέση. Η επέκταση, η εξάπλωση του καπιταλισμού δεν έγινε μέσω της διασποράς, της διασποράς των μετοχών μεταξύ του μέσου επενδυτή, όπως πολλοί πιστεύουν, αλλά με την ενσωμάτωση των γνώσεων και των δεξιοτήτων των εργαζομένων και των διευθυντών στους πόρους, την ιδιοκτησία της επιχείρησης στην οποία εργάζονται.
Οι εταιρείες πλέον αποτιμώνται περισσότερο με βάση τα άυλα περιουσιακά τους στοιχεία. Ενδεικτικά, η αξία των εταιρειών από τον δείκτη S&P 500 ήδη το 2005 αποτελούνταν από άυλα στοιχεία κατά 80%. Το αντίστοιχο ποσοστό το 1975 ήταν μόλις 15%. Πλήρης μετάβαση, δηλαδή, από τα εργατικά χέρια στα εργατικά μυαλά.
Μπορεί να ειπωθεί ότι ακόμη και όταν ορισμένοι παλιοί παράγοντες είναι επαρκείς, η αξία τους εξαρτάται από την αποτελεσματικότητα με την οποία τους χρησιμοποιούμε, τους βελτιώνουμε και τελικά τους κάνουμε διαθέσιμους για παραγωγή.
Τι δημιουργεί αυτή την αποτελεσματικότητα, που εδώ ονομάζεται ανταγωνιστικότητα; Η απάντηση με δύο λέξεις: Διανοητικό Κεφάλαιο. Με ένα πράγμα: Καινοτομία.
Η δημιουργικότητα σχετίζεται παράξενα με τα κίνητρα. Το τελευταίο δεν πρέπει να είναι αποκλειστικά χρηστικό. Η δημιουργικότητα περιορίζεται όταν εξωτερικοί παράγοντες – ανταμοιβές, πρακτικές εφαρμογές, χρονικοί περιορισμοί, συνθήκες, ρήτρες κ.λπ. – υπερισχύουν των ενδογενών παραγόντων: προσωπική ευχαρίστηση, τρόπος ζωής, αναγνώριση κ.λπ.
Ως εκ τούτου, το κέρδος εμφανίζεται συχνά ως ακούσιο παραπροϊόν της ερευνητικής προσπάθειας. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου τεράστια οφέλη για την κοινωνία και αμύθητα κέρδη για τις επιχειρήσεις δεν προέκυψαν από την κερδοσκοπική έρευνα. Ωστόσο, από έρευνα που έγινε «χωρίς λόγο» επειδή ο ερευνητής «δεν θα μπορούσε να κάνει διαφορετικά», ή από την ερευνητική εμμονή ενός «τρελού επιστήμονα». Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση του μεγάλου Βρετανού μαθηματικού GH Harndy, ο οποίος όταν ρωτήθηκε γιατί σπούδασε μανιακά τη θεωρία αριθμών, απάντησε: «Τίποτα, απλά δεν μπορώ να σταματήσω». Κι όμως, αν σήμερα μπορείς να στέλνεις email, να κάνεις αγορές με πιστωτική κάρτα στο Διαδίκτυο κ.λπ., σύμφωνα με τη συνεχή «άχρηστη» έρευνα του Χάρντι.
Για τους αληθινούς δημιουργούς, η ανταμοιβή για κάτι που έγινε καλά είναι ότι έγινε καλά. Ο Καβάφης το είπε πολύ πριν το καταλάβουμε: «Και στην τέχνη ξανακάνω ένα διάλειμμα από την τέχνη».
Αυτό έχει γίνει από πρωτοπόρες εταιρείες, ειδικά τα θερμοκήπια της οικονομίας του Διαδικτύου, που ενθαρρύνουν τους υπαλλήλους τους να αφιερώνουν το 20% του αμειβόμενου χρόνου τους στα αγαπημένα τους έργα, άσχετα με την καθημερινή τους εργασία.
Από τα παραπάνω προκύπτει και κάτι άλλο. Αυτή η καινοτομία δεν είναι προϊόν απλής έμπνευσης ή δεισιδαιμονίας, αλλά αποτέλεσμα μακράς και διαρκούς πνευματικής περιέργειας. Στην καλύτερη περίπτωση, είναι ένα δώρο σε όσους εργάζονται ακούραστα και με θάρρος στα όρια του ακατόρθωτου. Ο κλασικός κανόνας του 1% έμπνευσης και 99% ιδρώτα ισχύει απόλυτα. Όχι ότι η έμπνευση δεν έχει την αξία της, αλλά δεν είναι τόσο σημαντική όσο το «ραβδί», αυτό που έκανε ο ερευνητής-εφευρέτης πριν έρθει η έμπνευση. Όπως είπε ο Παστέρ, «Η αλλαγή ευνοεί το προετοιμασμένο μυαλό».
Η καινοτομία γίνεται φυσικά κατανοητή με την ευρεία έννοια και δεν πρέπει να περιορίζεται στην τεχνική, τεχνολογική ή ακόμα και ερευνητική ή πειραματική της διάσταση, που συνήθως αποδίδεται σε αυτή τη λέξη. Και που εμφανίζεται κυρίως στη βιομηχανία. Ωστόσο, σήμερα τα μεταποιημένα αγαθά αντιπροσωπεύουν μόνο το ένα πέμπτο της οικονομικής δραστηριότητας στις ανεπτυγμένες χώρες.
Εξίσου σημαντικοί τομείς είναι η ανάπτυξη του εμπορίου και των υπηρεσιών, όπου οι ανακαλύψεις ή οι ερευνητικές ιδέες μπορούν να προσθέσουν νέες διαστάσεις ανάπτυξης και συχνά εκρηκτική αποτελεσματικότητα. Ειδικότερα, τομείς όπως το μάρκετινγκ, η εκπαίδευση, η διαχείριση, οι επιχειρησιακές μέθοδοι, οι κοινωνικές υπηρεσίες, ο σχεδιασμός, τα γραφικά κ.λπ.
Ωστόσο, πολλές από τις καινοτομίες που εισάγονται κατά καιρούς στους παραπάνω τομείς δεν ήταν ακριβώς καινοτομίες. Μάλλον, ήταν το εξελικτικό αποτέλεσμα των προσπαθειών των ανθρώπων τους να βελτιωθούν. Μπορούν επίσης να ονομαστούν έργο σκληρά εργαζόμενων μυαλών. Παραδείγματα: Έννοια αυτοεξυπηρέτησης σε εστιατόρια γρήγορου φαγητού, επιχειρηματική φιλοσοφία εταιρείας ταχείας ένδυσης, Zara, αεροπορικές εταιρείες «χαμηλού κόστους», franchising.
Οι στροφές χαμηλότερου εύρους και έντασης έχουν επίσης την αξία τους. Η εξέλιξη των ταμείων σε ταμίες τραπεζών, των παντοπωλείων σε σούπερ μάρκετ. Αλληλογραφία για λιανική πώληση, εξωτερική ανάθεση για υπηρεσίες και βιομηχανία, εμπορικά κέντρα για κατασκευές και εμπόριο κ.λπ.
Τι γίνεται με την Ελλάδα; Ο δείκτης που εκφράζει τις δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη ως ποσοστό του ΑΕΠ, αν και είναι σημαντικά βελτιωμένος σε σύγκριση με τις προηγούμενες δεκαετίες (το 2022 στο 1,49%), κατατάσσει την Ελλάδα στη 13η θέση μεταξύ των χωρών της Ε.Ε.
Μια άλλη ενδεικτική αναφορά: το Γραφείο Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας των ΗΠΑ ιδρύθηκε το 1790, η Ιαπωνία το 1885 και ο δικός μας Οργανισμός Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας το 1988. Τι καλύτερο μπορούμε να περιμένουμε από τέτοιες (ενδεικτικά) κακές θεσμικές επιδόσεις;
Παρ' όλα αυτά, στο λεγόμενο Στη μη τεχνολογική καινοτομία, η Ελλάδα έχει καλές επιδόσεις, πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Το ίδιο ισχύει και για την ποιότητα του ερευνητικού μας προσωπικού. Έχουμε επιστήμονες που μας κατατάσσουν στους 30 μεγαλύτερους παραγωγούς επιστημονικών δημοσιεύσεων. Πάνω από τη Δανία και την Ιρλανδία.
Διαβάζω και αναδημοσιεύω επίσης πληροφορίες που εξετάζουν ξένοι ειδικοί στην ανάπτυξη όπως ο καθηγητής του Χάρβαρντ Ricardo Hausmann και επισημαίνουν με βάση τα στοιχεία ότι η Ελλάδα κατέχει τη δεύτερη θέση στον κόσμο, μετά την Ινδία, στην εμπορική γνώση περίπλοκων προϊόντων από τους πολίτες της. Υποθέτω ότι πρόκειται για μια νέα κατηγορία διεθνούς ανταγωνισμού που ονομάζεται πολυπλοκότητα: Πολυπλοκότητα.
Με την ευκαιρία αυτή, ο Hausmann επισημαίνει ότι η χώρα μας πρέπει να καθορίσει τι της λείπει από άποψη γνώσεων και υποδομών που απαιτούνται για να αξιοποιήσει το δυναμικό ταλέντο ή τα φυσικά χαρακτηριστικά των πολιτών της. Όπως και η Ιρλανδική Αρχή Βιομηχανικής Ανάπτυξης.
Θα ήθελα το ίδιο να ισχύει και για τους παραδοσιακούς μας τομείς: τον τουρισμό, τη μεσογειακή διατροφή, τον πολιτισμό, τη γεωργία και το περιβάλλον, που εδώ και χρόνια κινούνται απλά με όποια ταχύτητα έχουν αποκτήσει, με τις ικανότητες και την ευελιξία του αυτόματου πιλότου. Και μάλιστα με μόνιμους και μοναδικούς χορηγούς, την τυχαία φυσική γενναιοδωρία και τον κληρονομικό σφετερισμό των προγόνων μας.
Σε αυτό το πλαίσιο, προκαλεί έκπληξη το πώς η αξιοζήλευτη βιοποικιλότητα και το κλίμα της Ελλάδας παραμένουν τόσο αναξιοποίητα. Και όμως, με την τρομερά εντατική μονοκαλλιέργεια να αποτελεί σοβαρή απειλή για το περιβάλλον και την υγιεινή των τροφίμων, αυτός ο ρόλος θα ήταν χρήσιμος στη χώρα μας. Είναι μέρος του ηγέτη της χώρας στην ήπια, βιώσιμη γεωργία που επικεντρώνεται στη μικρογεωργία και στην ελεγχόμενη παραγωγή.
Σίγουρα, η μεγαλύτερη και πιο χρήσιμη καινοτομία για την Ελλάδα έχει εντοπιστεί εδώ και καιρό σε επίπεδο καμπής. Μιλάω για ηλεκτρονική διοικητική τεχνολογία που θα επιτρέψει, αφενός, τον δημοκρατικό δημοσιονομικό έλεγχο και, αφετέρου, την αποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης. Ειδικότερα, με τα λόγια του αρ. Δοξιάδης: Η (αηδιαστική) εξουσία ενός δημόσιου λειτουργού (όχι ενός κράτους, αλλά ενός προσώπου) σε δημόσιους και ιδιωτικούς πόρους θα υπονομευτεί μόνο από βάσεις δεδομένων, αυτοματοποιημένες διαδικασίες και ευρεία πρόσβαση σε αυτές (βάσεις δεδομένων, ροή εργασιών, δίκτυο).
Αυτή θα είναι αναμφίβολα μια επανάσταση που θα εξοικονομήσει πόρους τόσο για την ανάπτυξη όσο και για την κοινωνική πολιτική. Διότι η διαφθορά ευδοκιμεί και εκεί όπου οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τον αγώνα και την αγωνία της δημιουργίας πλούτου. Πλούτος όχι «φράγκα».
ΥΓ: Το σημερινό κείμενο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του (μου) καθηγητή της ΑΣΟΕΕ Αλέξανδρου Κόκκαλη, ο οποίος -ίσως ο πρώτος άνθρωπος της διεθνούς σκηνής- μίλησε τη δεκαετία του 1960 εν μέσω της αναταραχής στην ακαδημαϊκή κοινότητα και τις ατάκες της φοιτητικής κοινότητας, λόγω την αξία αυτού που η σημερινή πολιτική οικονομία ανήγγειλε παντού τον μοναδικό παράγοντα παραγωγής: το πνευματικό κεφάλαιο. Ως αναμνηστικό και μεταθανάτια αναγνώριση.
* Ο κ. Κωστούλας είναι πρώην διευθύνων σύμβουλος εταιρειών του ευρύτερου χρηματοοικονομικού τομέα.
gcostoulas@gmail.com
