«Εν Κύπρος η κατάσταση δεν είναι κρίσιμη εκτός εάν η ελληνική κυβέρνηση είναι αποφασισμένη να δημιουργήσει συνθήκες για εμφύλιο πόλεμο στην Κύπρο συνεχίζοντας να υποστηρίζει τις τρομοκρατικές δραστηριότητες της ΕΟΚΑ Β. Αυτό φαίνεται να ανακοίνωσε ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος στις 13 Ιουλίου 1974 στη βρετανική τηλεόραση ITN, δύο ημέρες πριν από το πραξικόπημα που οργάνωσε η ελληνική κυβέρνηση της χούντας στην Κύπρο που ανέτρεψε τον Μακάριο και δημιούργησε το έδαφος για την τουρκική εισβολή στο μέγα νησί.
Το απόσπασμα παρασχέθηκε όπως προκύπτει από αποχαρακτηρισμένα ενημερωτικά δελτία για την Κύπρο και την Τουρκία από την Ελληνική Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (τότε ΚΥΠ), την οποία η ΕΥΠ έχει πλέον διαθέσει στο κοινό και αποτελεί την πρώτη έγκαιρη πρωτοβουλία της ΕΥΠ να δημοσιοποιήσει πληροφορίες για αποχαρακτηρισμένα έγγραφα στο χώρα.
Από το παραπάνω απόσπασμα, που παρατίθεται μεταξύ άλλων, από το υπουργείο Εσωτερικών, δείχνει την πεποίθηση του Μακαρίου ότι ακόμη και δύο μέρες πριν την επίθεση, το χειρότερο σενάριο δεν φαινόταν το πιο πιθανό. Από άλλες πηγές Πληροφορούμαστε ότι ο ρεπόρτερ του ITN Michael Nicholson, ο οποίος πήρε συνέντευξη την Παρασκευή 12 Ιουλίου, ρώτησε στη συνέχεια τον Μακάριο εάν υπήρχε λόγος να παραμείνει στην Κύπρο το Σαββατοκύριακο «σε περίπτωση που συμβεί κάτι». «Δεν θα γίνει τίποτα», φέρεται να απάντησε ο αρχιεπίσκοπος. «Είμαι απόλυτα ασφαλής εδώ. Σας συμβουλεύω να πάτε σπίτι». Όχι μόνο ο Μακάριος, αλλά -όπως σημειώνει στην εισαγωγή του ο καθηγητής και ΓΓ του Ιδρύματος της Βουλής Ευάνθης Χατζηβασιλείου- ακόμη και οι συντάκτες των Δελτίων της ΚΥΠ αγνοούσαν τον σχεδιασμό του πραξικοπήματος.
Τη Δευτέρα 15 Ιουλίου -την ημέρα του πραξικοπήματος- ο Μάικλ Νίκολσον έλαβε ένα τηλεφώνημα από τον φίλο του. «Ελπίζω να καθίσεις», του είπε. «Μόλις ακούσαμε ότι ο Μακάριος πέθανε». Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος δεν πέθανε εκείνη την ημέρα. Ωστόσο, το πραξικόπημα ήταν η αρχή του τέλους για την Κύπρο, με την κατοχή του 37% του εδάφους της έκτοτε, τον εκτοπισμό πολλών δεκάδων χιλιάδων Ελληνοκυπρίων και την άγνωστη τύχη περίπου 1.600 ανθρώπων.
«Επιτέθηκαν στο Προεδρικό Μέγαρο»
Στο Δελτίο της 15ης Ιουλίου η ΚΥΠ, όπως είναι φυσικό, δεν έχει προλάβει ακόμη να συμπεριλάβει τα δραματικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν την ίδια μέρα στις 8.30 π.μ. Το Δελτίο της 16ης Ιουλίου θα περιγράφει λεπτομερώς τα επιχειρησιακά γεγονότα που έγραψαν ιστορία: «Στις 15 Ιουλίου 1974, στις 08:30, στρατιωτικές μονάδες της Εθνικής Φρουράς, υποστηριζόμενες από τεθωρακισμένα, επιτέθηκαν στο Προεδρικό Μέγαρο. Η Προεδρική Φρουρά, ενισχυμένη από μονάδες της Εφεδρικής Αστυνομίας, προέβαλε αντίσταση. Γύρω στις 11:00 οι μάχες σταμάτησαν και το ΡΙΚ (Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου), κατεχόμενο από το Ε/Φ, μετέδωσε το ίδιο μήνυμα, δηλώνοντας ότι ο Μακάριος ήταν νεκρός και ότι η διοίκηση του νησιού είχε ανατεθεί στην Εθνική Κυβέρνηση. Η σωτηρία, κύριοι στόχοι της οποίας θα είναι: (α) η αποκατάσταση της ψυχικής ενότητας του έθνους, (β) η συνέχιση των διακοινοτικών συνομιλιών, (γ) η προκήρυξη εκλογών εντός του έτους, (δ) η συνέχιση της τρέχουσας εξωτερικής πολιτικής».
Στο Δελτίο της ίδιας ημέρας καταγράφονται οι αντιδράσεις Τουρκοκυπρίων και Τουρκίας, με τον τότε Τουρκοκύπριο αρχηγό Ραούφ Ντεκτάς να δηλώνει ότι η κίνησή του δεν έχει σχέση με την «εσωτερική σύγκρουση των Ελλήνων» και τον πρωθυπουργό Μπουλέντ Ετζεβίτ να δηλώνει ότι η Τουρκία «δεν θα αποδέχεται τα γεγονότα που διαπράχθηκαν στην Κύπρο και διατηρεί το δικαίωμα να παρέμβει.
«Η κατάσταση στην Κύπρο είναι πλήρως υπό έλεγχο»
Τις επόμενες ημέρες η ΚΥΠ μεταφέρει την εικόνα ότι η νέα κυβέρνηση του Νίκου Σαμψών έχει ήδη τον πλήρη έλεγχο της κατάστασης στο νησί. Γράφει: «Η κατάσταση στην Κύπρο ελέγχεται πλήρως από Ε/Φ. Σε όλα τα χωριά του νησιού ένοπλοι πολίτες ζήτησαν να παρουσιαστούν σε στρατιωτικές μονάδες για να παραδώσουν όπλα. Ομοίως, στην περιοχή της Πάφου, ένοπλοι Μακαριακοί παρακρατικοί παραδόθηκαν μαζικά στις στρατιωτικές αρχές. Δεν αναμένεται οργανωμένη αντίσταση εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις».
Παράλληλα, καταγράφονται οι κινήσεις του Μακαρίου, που έχουν γίνει γνωστές «από ανακρίσεις». Κατευθυνόμενος στο σπίτι ενός φίλου του για ανεφοδιασμό καυσίμων, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος φέρεται να ανακοίνωσε ότι θα πήγαινε «στα βουνά» και, σύμφωνα με εκπομπές του BBC από αγγλικές βάσεις, πέταξε «μάλλον στη Νέα Υόρκη». Πράγματι, ο Μακάριος βρέθηκε στη Νέα Υόρκη στις 19 Ιουλίου, όπου συμμετείχε σε συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, καταδικάζοντας τη χούντα για την εισβολή στην Κύπρο. Στην ομιλία του ανέφερε μεταξύ άλλων:
«Ήταν η κυπριακή κυβέρνηση που κάλεσε Έλληνες αξιωματικούς να επανδρώσουν την Εθνική Φρουρά. Μισώ να το λέω, αλλά ήταν λάθος μου που τους εμπιστεύτηκα τόσο πολύ. Παραβίασαν αυτή την εμπιστοσύνη και, αντί να βοηθήσουν στην προστασία της ανεξαρτησίας, της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας του νησιού, έγιναν οι ίδιοι ληστές. (…) Οι Τουρκοκύπριοι επηρεάζονται επίσης. Το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας είναι εισβολή και ολόκληρος ο λαός της Κύπρου, Έλληνες και Τούρκοι, θα υποστεί τις συνέπειές του».
Τα Δελτία 17 και 18 Ιουλίου σημειώνουν επίσης τη διεθνή αντίδραση στο πραξικόπημα. Η ΕΣΣΔ το καταδικάζει και ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Χένρι Κίσινγκερ δηλώνει ότι η πολιτική των ΗΠΑ συνεχίζει να «στηρίζει την ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της Κύπρου». Ο αραβικός Τύπος υποστηρίζει τον Μακάριο και καταδικάζει επίσης το πραξικόπημα, για το οποίο αναφέρει ότι «το έργο της ελληνικής και της αμερικανικής κυβέρνησης είναι να γίνει το νησί βάση του ΝΑΤΟ».
Η στάση της Τουρκίας πριν την εισβολή
«Ο Μακάριος ζει. Αυτό είναι ένας σοβαρός παράγοντας για να ξεκαθαρίσει την κατάσταση». Αυτή, σύμφωνα με την KYP, είναι η απάντηση του Τούρκου πρωθυπουργού Ετζεβίτ στο ερώτημα εάν η Τουρκία θα ανεχθεί την κατάσταση στο νησί. Η τουρκική εφημερίδα «Gunaidin» και δημοσίευμα με τίτλο «Η Τουρκία βλάπτεται από τους φίλους της και όχι από τους εχθρούς της» αναφέρει ότι οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί εμποδίζουν την τουρκική επέμβαση στο νησί. Η KYP σχολιάζει ότι η Τουρκία προσπαθεί να κερδίσει χρόνο μέχρι να ξεκαθαρίσει η κατάσταση και να γίνουν γνωστές οι θέσεις άλλων χωρών. «Ταυτόχρονα, δεν προετοιμάζει, ως συνήθως, την κοινή γνώμη για ένα παρόμοιο αποτέλεσμα».
Στο Δελτίο της 19ης Ιουλίου, μια μέρα πριν την εισβολή, το κλίμα που επικρατεί αποκαλύπτει ύποπτη τουρκοκυπριακή κινητικότητα. Ο Τουρκοκύπριος στρατιωτικός διοικητής στη Λάρνακα εκδίδει εντολές στις μονάδες του που αποκαλύπτουν προετοιμασίες για επιχειρησιακές δραστηριότητες. «Δόθηκε εντολή προετοιμασίας για άμυνα», αναφέρει το υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Εν τω μεταξύ, βρετανικές οικογένειες μετακομίζουν στη βάση του Ακρωτηρίου. Το υπουργείο Εσωτερικών αναφέρει: «Εκτιμάται ότι οι οικογένειες μετακινήθηκαν οικειοθελώς, χωρίς γενικά μέτρα ή γενική μετεγκατάσταση».
Το τελευταίο Δελτίο πριν την εισβολή τελειώνει ως εξής: «Η προετοιμασία των δυνάμεων αποβίβασης βρίσκεται σε εξέλιξη, τόσο για την υλοποίηση του εκπαιδευτικού προγράμματος όσο και για ετοιμότητα για ανάληψη στρατιωτικής αποστολής κατά της Κύπρου».
Τις ημέρες μεταξύ του πραξικοπήματος και της εισβολής, η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών φαίνεται να καταγράφει προσεκτικά τις τουρκικές κινήσεις και να περιγράφει τις πολεμικές προετοιμασίες. Όπως σημειώνει ο καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «το (χουντικό) καθεστώς αγνόησε τις προειδοποιήσεις του».
Εισβολή στην ΚΥΠ
Το πρώτο Δελτίο μετά την εισβολή της 20ης Ιουλίου έχει ημερομηνία 23 Ιουλίου. Τα συμβάντα είναι ταραχώδη και κάθε ενημέρωση γίνεται γρήγορα ξεπερασμένη. Η Τουρκία εισβάλλει στην Κύπρο και η ιστορία έχει γράψει ξεκάθαρα τις συνέπειες της πληγής που άνοιξε το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου μέχρι σήμερα.
Τα πρώτα Δελτία μετά την εισβολή καταγράφουν πολεμικά γεγονότα και οι πρώτες μετεγκαταστάσεις φαίνονται ανάμεσα στις θολές γραμμές του εγγράφου. Στις 14 Αυγούστου γίνεται η δεύτερη επιχείρηση του Αττίλα ΙΙ, η οποία ολοκληρώνεται τρεις μέρες αργότερα. Στο τελευταίο αποχαρακτηρισμένο Δελτίο που δημοσιεύτηκε στις 31 Αυγούστου, το Κυπριακό Υπουργείο Εσωτερικών αναφέρει: «Τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν το μέγεθος της καταστροφής και εξόντωσης Ελληνοκυπρίων από τις περιοχές της Ελλάδας όπου Τουρκοκύπριοι ήρθαν από άλλα μέρη του νησιού και εγκαταστάθηκαν. ”
