Συζήτηση για αυτό γάμοι ομόφυλων ζευγαριών συνδύασε δύο θεσμούς που φαίνονται εκ διαμέτρου αντίθετοι: Εκκλησία αφενός και Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος για άλλους. Και οι δύο εξέφρασαν την αντίθεσή τους Νομοσχέδιο. Και αν μια τέτοια απόφαση είναι ως ένα βαθμό προβλέψιμη για την Εκκλησία, η στάση του ΚΚΕ δεν μπορεί παρά να αμφισβητηθεί. Γιατί το ΚΚΕ τάσσεται στο πλευρό της Εκκλησίας ενάντια στους γάμους ομοφυλόφιλων;
Με την πρώτη ματιά, η απάντηση φαίνεται απλή: και στις δύο περιπτώσεις, οι ηγέτες καθοδηγούνται από τις προτιμήσεις της «αγέλης». Τόσο ο εκκλησιασμός όσο και η ψηφοφορία για το ΚΚΕ είναι συχνότερα μεταξύ των ηλικιωμένων και των ατόμων με χαμηλότερα εισοδήματα. Ο συνδυασμός αυτών των δύο δημιουργεί ένα προφίλ με χαμηλό δείκτη αναμενόμενης αξίας μεταϋλικού. Κι όμως: αν αυτό ισχύει για την Εκκλησία, δεν φαίνεται να ισχύει για το ΚΚΕ. Πάρτε για παράδειγμα στοιχεία από την έρευνα διαΝΕΩΣΙΣ 2022. Το 60% των ψηφοφόρων του ΚΚΕ συμφωνεί με τον γάμο ομοφύλων, ενώ το ποσοστό αυτό μειώνεται ελάχιστα (55%) όταν η ερώτηση αφορά την τεκνοποίηση. Για να υπάρχει βάση σύγκρισης, κατάλληλα ποσοστά ΣΥΡΙΖΑ ελαφρώς περισσότερο στην περίπτωση του γάμου (66%) και ελαφρώς λιγότερο στην περίπτωση απόκτησης παιδιών (52%). Και ποσοστό ψηφοφόρων ΠΑΣΟΚ ΚΑΙ N/A είναι σίγουρα πολύ χαμηλότερα.
Μια άλλη πιθανή εξήγηση μπορεί να είναι ότι η στάση της Εκκλησίας επηρεάζει τη στάση του ΚΚΕ. Τέτοια επιχειρήματα θα το ισχυρίζονταν, αν και υπήρχε δύναμη εκεί ριζοσπαστικές ιδέες ΚΑΙ νεωτερισμός Στην ελληνική πολιτική ζωή, το κομμουνιστικό κίνημα εξακολουθεί να διατηρεί δεσμούς με την Εκκλησία του παρελθόντος. Αυτό που είναι επίσης χαρακτηριστικό από αυτή την άποψη είναι η σύνδεση του κλήρου με τους λεγόμενους ΕΑΜ κατά την περίοδο της Κατοχή. Η περίπτωση του παπα-Δημήτρης (Κουτσούμπα)παππούς του σημερινού γενικού γραμματέα του κόμματος, ο οποίος ήταν αρχηγός του Εθνική Αλληλεγγύη στο Δομοκό, είναι μόνο ένα από τα πολλά παραδείγματα συμμετοχής του κλήρου στο Εαμιακό κίνημα αντίστασης. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι αυτή η σύμπραξη κρατά το ΚΚΕ δέσμιο μιας μακράς παράδοσης συμβίωσης με την Εκκλησία. Αλλά και πάλι, τα στοιχεία φαίνεται να διαφωνούν. Στην ίδια αναφερόμενη έρευνα και στην ερώτηση «πόσο κοντά στη θρησκεία είσαι», οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ εμφανίζονται πιο άθρησκοι από οποιοδήποτε άλλο κόμμα στη Βουλή. Τουλάχιστον οι ψηφοφόροι του δεν φαίνεται να αισθάνονται δεμένοι με την Εκκλησία.
Τι κάνει και τις δύο «αγέλες» κλειστές κοινωνικές ομάδες; Ίσως εδώ φαίνεται η μεγαλύτερη ομοιότητα τους: μια μεταφυσική πίστη σε μια ιδέα που είναι και η συνεκτική ουσία της ομάδας.
Μια τρίτη εξήγηση, που ίσως μας φέρνει πιο κοντά στην απάντηση, είναι ότι αυτοί οι δύο θεσμοί συνδέονται ενδημικά μέσω μιας κοινής απροθυμίας για αλλαγή. Η δυσπιστία απέναντι στις νέες ιδέες, συχνά ανεξάρτητη από το περιεχόμενό τους, είναι χαρακτηριστικό των κλειστών κοινωνιών που διέπονται από ισχυρούς κανόνες. Η πεποίθηση ότι η υιοθέτηση νέων αξιών μπορεί να αλλάξει τη φύση της ομάδας ή να υπονομεύσει τη συνοχή της δημιουργεί μια στάση αδράνειας. Ως αποτέλεσμα, οι κλειστές κοινωνίες τείνουν να υστερούν σε σχέση με την κοινωνική αλλαγή. Οι νέες ιδέες γίνονται αποδεκτές μόνο όταν δεν είναι πλέον νέες.
Τι κάνει όμως το ΚΚΕ και την Εκκλησία κλειστές κοινωνικές ομάδες; Ίσως εδώ φαίνεται η μεγαλύτερη ομοιότητα τους: μια μεταφυσική πίστη σε μια ιδέα που είναι και η συνεκτική ουσία της ομάδας. Στην περίπτωση της Εκκλησίας, η απάντηση σε όλα τα προβλήματα είναι η πίστη. Στην περίπτωση του ΚΚΕ, η απάντηση σε όλα τα προβλήματα είναι ο εργατικός αγώνας. Και οι δύο μοιάζουν με φάρμακα που εφευρέθηκαν όχι μόνο για την καταπολέμηση υπαρχουσών ασθενειών, αλλά και οποιασδήποτε άλλης ασθένειας μπορεί να προκύψει στο μέλλον. Αν υπάρχει μία λύση, ό,τι δεν κρύβεται πίσω από αυτήν είναι εμπόδιο.
Προσπαθώ να παίξω στο Σοσιαλδημοκρατία τον σημαντικό ρόλο που πίστευε ότι είχε στη διαμόρφωση των πολιτικών ιδεών του 20ού αιώνα, Σέρι Μπέρμαν υποστηρίζει ότι η σοσιαλδημοκρατία θριάμβευσε επί των άλλων δύο βασικών ιδεολογικών ρευμάτων – τον κλασικό φιλελευθερισμό και τον ιστορικό υλισμό – χάρη στην ικανότητά της να υποτάσσει τις μεγάλες ιδέες στα προβλήματα της εποχής. Η σοσιαλδημοκρατία ήταν αντίθετη, αφενός, στη φιλελεύθερη πλευρά της αγοράς και, από την άλλη, στην ντετερμινιστική λογική του ιστορικού υλισμού, δηλαδή στην ίδια την πολιτική πράξη – την πρωτοκαθεδρία της πολιτικής. Αυτή η στάση έγινε ο βασικός κρίκος που έκανε τη δημοκρατία συμβατή με τον καπιταλισμό. Η καθολική ψηφοφορία για τους φιλελεύθερους του 19ου αιώνα αποδείχθηκε τροχοπέδη για την αποτελεσματική πολιτική, διακινδυνεύοντας την τυραννία μιας αμόρφωτης πλειοψηφίας. Για τους ορθόδοξους μαρξιστές, καμία πολιτική δράση δεν ήταν ούτως ή άλλως απαραίτητη, γιατί οι εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλισμού κάνουν την ανατροπή του αναπόφευκτη. Και ακόμη. Ο κόσμος δεν άλλαξε υποβάλλοντας στις υψηλότερες και αιώνιες μεγάλες ιδέες, αλλά αναγνωρίζοντας ότι οι θεσμοί γύρω μας είναι δυναμικοί και απαιτούν πολιτικές παρεμβάσεις για να λειτουργήσουν σωστά. Αλλά για να συμβεί αυτό, πρέπει να σταματήσουμε να βλέπουμε τις νέες ιδέες ως πιθανές απειλές.
*Ο κ. Ηλίας Ντίνας είναι καθηγητής πολιτικών επιστημών και επικεφαλής της ελβετικής έδρας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.