H «ελευθερία» είναι μια λέξη συνυφασμένη με τη ζωή της Αγκελα Μέρκελ. Από τα νεανικά της χρόνια στην ανατολική Γερμανία μέχρι την τελευταία θητεία της στην καγκελαρία, που συνέπεσε με την πρώτη περίοδο του Ντόναλντ Τραμπ, η τέως καγκελάριος κλήθηκε να προασπίσει την υπέρτατη αυτή αξία, που διατρέχει ολόκληρη την πολιτική διαδρομή της. Ο τίτλος των απομνημονευμάτων της (1954-2021), που κυκλοφορούν μεθαύριο Τρίτη στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικός.
Το πολυαναμενόμενο βιβλίο διέρρευσε σε αγγλική μετάφραση στο παρισινό βιβλιοπωλείο Shakespeare and Company, τέσσερα εικοσιτετράωρα πριν από την επίσημη κυκλοφορία του. Από το κείμενο αυτό, η «Κ» διάβασε τα σημεία που αφορούν την ελληνική κρίση χρέους καθώς και τις επαφές της τέως καγκελαρίου με τους πρώην πρωθυπουργούς Γιώργο Παπανδρέου, Αντώνη Σαμαρά και Αλέξη Τσίπρα. Για τους δύο πρώτους η αποτίμησή της δεν είναι ιδιαίτερα θετική, ενώ είναι σαφής η καλή προσωπική της χημεία με τον Τσίπρα, στον οποίο αφιερώνει και το μεγαλύτερο μέρος των αναμνήσεών της που αναφέρονται την Ελλάδα.
Για τον ΓΑΠ
Το συναίσθημα που εκφράζει η τέως καγκελάριος για τον Γιώργο Παπανδρέου είναι η έκπληξη. Εκπληξη για τη στάση του, ακόμη και όταν, λίγο μετά την εκλογή του, ανακοινώθηκε η αναθεώρηση του ελλείμματος από 3,7% σε 12,7%. Θυμάται ότι στο πρώτο τηλεφώνημά της, ο Ελληνας πρωθυπουργός περιέγραφε μεν την κατάσταση στη χώρα του ως τεταμένη, χωρίς όμως να δίνει την εντύπωση πως έχει αντιληφθεί τον επείγοντα χαρακτήρα της. Μετά την επιμονή των Νικολά Σαρκοζί, Εμανουέλ Μπαρόζο και Χέρμαν βαν Ρομπέι πραγματοποιήθηκε συνάντηση στις Βρυξέλλες για την Ελλάδα. Ολοι είχαν αντιληφθεί και συμφωνήσει ότι έπρεπε να δανείσουν την Ελλάδα. Ολοι, εκτός από τη Μέρκελ και τον Παπανδρέου, έγνεψαν καταφατικά. Ο άμεσα ενδιαφερόμενος δεν είχε μιλήσει. Η καγκελάριος τον ρωτάει τι θέλει ο ίδιος, πραγματικά; Εκείνος απαντά ότι δεν θέλει τίποτε, αλλά η χώρα του βρίσκεται σε δεινή κατάσταση. Σε νέα ερώτησή της, η Γερμανίδα ζητάει να μάθει πότε θα παρουσιάσει η Αθήνα σχέδιο για την εξοικονόμηση 4% του ΑΕΠ. Ο Παπανδρέου τής απάντησε ότι χρειάζεται χρόνο. Η Μέρκελ δεν πιστεύει αυτό που ακούει. Δεν πιστεύει ότι ο Ελληνας πρωθυπουργός φερόταν σαν να έχει όλο τον χρόνο στη διάθεσή του. Κοιτάζει τον Κορσέπιους, σύμβουλό της για τα ευρωπαϊκά και μετέπειτα γενικό γραμματέα του συμβουλίου της Ε.Ε., και συνεννοούνται με το βλέμμα ότι είναι καλύτερα να σιωπήσει.
Για τον Σαμαρά
Η μοναδική αναφορά στον Αντώνη Σαμαρά είναι σύντομη. Η μεταρρυθμιστική του κόπωση επισημαίνεται μόνον ως παρένθεση πριν από την άνοδο του Αλέξη Τσίπρα στην εξουσία. Η νίκη του (Αλέξη Τσίπρα) αποδίδεται στην αγανάκτηση πολλών Ελλήνων πολιτών για τα πακέτα διάσωσης. Επισημαίνεται ότι ο Τσίπρας υποσχόταν να απελευθερώσει την Ελλάδα από την τρόικα, ενώ ο προκάτοχός του είχε αποτύχει να υλοποιήσει τις μεταρρυθμίσεις που συμφωνήθηκαν στο δεύτερο πρόγραμμα διάσωσης.
Για τον Τσίπρα
Οι αρχικές εντυπώσεις της για τον Τσίπρα είναι θετικές, παρά το γεγονός ότι κατά την πρώτη του επίσκεψη στο Βερολίνο σταμάτησε για να χαιρετήσει τους οπαδούς του από το Κόμμα της Αριστεράς (Ντι Λίνκε), προτού πατήσει το κόκκινο χαλί που είχε στρωθεί για εκείνον στην καγκελαρία. Η καλή προσωπική τους σχέση φτάνει μέχρι και τον Ιανουάριο του 2019, όταν δείπνησαν για τελευταία φορά σε ψαροταβέρνα του Πειραιά. Από την πρώτη επίσκεψη Τσίπρα στο Βερολίνο, στις 23 Μαρτίου το 2015, η Μέρκελ θυμάται ότι ανυπομονούσε να γνωρίσει τον Ελληνα πρωθυπουργό που όπως σημειώνει ήταν είκοσι χρόνια νεότερός της. Μέχρι τη συνάντησή τους στο Βερολίνο είχαν μιλήσει δύο φορές στο τηλέφωνο με διερμηνείς και είχαν δύο σύντομες συναντήσεις σε συνεδριάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις Βρυξέλλες. Η εντύπωση που είχε αποκομίσει ήταν, γράφει, θετική – ακόμη και για τα «καλά αγγλικά» του.
H αποτίμηση της τέως καγκελαρίου για τους Παπανδρέου – Σαμαρά δεν είναι ιδιαίτερα θετική, ενώ πιο ευνοϊκή είναι η ετυμηγορία της για τον Τσίπρα, στον οποίο αφιερώνει και το μεγαλύτερο μέρος των αναμνήσεών της που αναφέρονται την Ελλάδα.
Περιγράφει την υποδοχή του σαν άφιξη ενός σταρ, για τον οποίο δεν είχαν απλώς παραταχθεί αγήματα, όπως προβλέπει το πρωτόκολλο, αλλά είχαν συγκεντρωθεί δεκάδες φωτογράφοι και δημοσιογράφοι. Στα αυτιά της Μέρκελ έφταναν οι ιαχές των συγκεντρωμένων που ζητούσαν «διεθνιστική αλληλεγγύη», καθώς έβλεπε τον Τσίπρα να βγαίνει από το αυτοκίνητο και να την κοιτάει με ένα «φιλικό, αφοπλιστικό χαμόγελο». Ο Ελληνας πρωθυπουργός εξηγεί με αυτοπεποίθηση ότι σταμάτησε να χαιρετήσει τους διαδηλωτές επειδή δεν πρέπει ποτέ κανείς να ξεχνάει τους υποστηρικτές του. Η Μέρκελ συμφωνεί χαμογελώντας και γράφει ότι αισθανόταν πως ήταν έτοιμοι οι δυο τους να εκπλήξουν ευχάριστα τους πάντες με το θετικό κλίμα ανάμεσά τους – σε μια στιγμή που ο διεθνής Τύπος περιέγραφε τη συνάντησή τους περίπου ως σύγκρουση δύο κόσμων.
Η Μέρκελ θυμάται ότι στη συνομιλία της με τον Τσίπρα τόνισε τη βούλησή της να μείνει η Ελλάδα στη Ζώνη του Ευρώ, κάτι που προϋπέθετε να εργαστούν Αθήνα και Βερολίνο συντονισμένα. Είχε ήδη από το 2012 σκεφθεί πολύ για το ελληνικό ζήτημα. Είχε ακούσει τα επιχειρήματα όσων συνηγορούσαν υπέρ του Grexit (με πρώτον τον υπουργό Οικονομικών, Βόλφγκανγκ Σόιμπλε). Δεν είχε όμως πειστεί. Η πεποίθηση που είχε αταλάντευτα σχηματίσει ήταν ότι η Ελλάδα έπρεπε να μείνει στη νομισματική ένωση.
Λίγο αργότερα, η μεταξύ τους χημεία είναι τόσο καλή ώστε οι δύο πολιτικοί φτάνουν στο σημείο να μιλήσουν για τις οικογένειές τους. Πηγαίνοντας στην αίθουσα όπου τους περίμεναν, περιέγραψε ο ένας στον άλλο την προσωπική του διαδρομή στην πολιτική. Εκείνος της μίλησε και για την οικογένειά του, εκείνη για τον σύζυγό της, Γιόακιμ, και τους γιους του. Ο Τσίπρας κερδίζει τη συμπάθεια της καγκελαρίου και της δίνει την εντύπωση πως ήταν ανοιχτός στη συνεργασία και ήθελε να ανιχνεύσει τον δρόμο του σε αχαρτογράφητα νερά.
Επρεπε όμως η νέα ελληνική κυβέρνηση να εφαρμόσει τις απαιτήσεις της τρόικας χωρίς να αθετήσει τις προεκλογικές υποσχέσεις της. Επρεπε δηλαδή, όπως γράφει η Μέρκελ, να τετραγωνιστεί ο κύκλος. Η συνέντευξη Τύπου που ακολούθησε μετά τη σύσκεψη με τους συνεργάτες και το δείπνο, περιγράφεται με ενθουσιασμό ως επικοινωνιακό έργο τέχνης. Ηταν αμφότεροι φιλικοί και μειλίχιοι, χωρίς να αποκλίνουν επί της ουσίας από τις θέσεις τους. Οι αβυσσαλέες διαφορές παρέμεναν. Είχε όμως, σύμφωνα με τη Μέρκελ, διαπιστωθεί η κοινή βούληση να αρθεί το αδιέξοδο.
Η έκπληξη της καγκελαρίου ήταν μεγάλη από τη στάση που κράτησε ο Τσίπρας το καλοκαίρι του 2015. Τον περιγράφει σιωπηλό στη Σύνοδο Κορυφής της 25ης Ιουνίου, όπου τον πλησίασε για να εκμαιεύσει τις προθέσεις του ως προς το πακέτο που του πρότειναν οι εταίροι. Εκείνος της απαντά σιβυλλικά ότι θα επιστρέψει στην Αθήνα, θα συνεδριάσει με το υπουργικό του συμβούλιο και θα αποφασίσει. Η καγκελάριος μιλάει με τον Ολάντ, που δηλώνει εξίσου έκπληκτος και πιέζει ξανά τον Τσίπρα να ξεκαθαρίσει τι περιμένει να προκύψει από τις συζητήσεις στην Αθήνα. Ο Ελληνας πρωθυπουργός της λέει ότι δεν ξέρει και υπόσχεται να της τηλεφωνήσει το ίδιο βράδυ για να την ενημερώσει.
Οντως, της τηλεφωνεί αργότερα και την ενημερώνει ότι η κυβέρνησή του αποφάσισε δημοψήφισμα. Φυσικά, τον ρωτάει τι θα προτείνει εκείνος προς το εκλογικό σώμα. Οταν ακούει τον Τσίπρα να της λέει ότι τάσσεται με το «Οχι» μένει άφωνη. Την ίδια έκπληξη θυμάται ότι δοκίμασε και ο Ολάντ, από το αντίστοιχο τηλεφώνημα που δέχτηκε από την Αθήνα.
Τριάμισι χρόνια μετά, τον Ιανουάριο του 2019, Μέρκελ και Τσίπρας δειπνούν σε ψαροταβέρνα στον Πειραιά. Εχουν αφήσει πίσω τους το δύσκολο 2015. Ο Τσίπρας της εξηγεί ότι ήταν σημαντικό να δείξει στους πολίτες πως είχε εξαντλήσει κάθε περιθώριο προκειμένου να απαλλαγεί από την επάρατη τρόικα. Οι Ελληνες απέρριψαν το πακέτο της λιτότητας, αλλά ήθελαν την παραμονή της χώρας στο ευρώ. Γι’ αυτό τον ψήφισαν ξανά τον Σεπτέμβριο του 2015. Η καγκελάριος δείχνει να έχει πειστεί.
Δεν ήμουν εθελόντρια σε ΜΚΟ. Ημουν καγκελάριος
Η Μέρκελ περιγράφει το παρασκήνιο της προσφυγικής κρίσης του 2015, την απογοήτευσή της για τη στάση των εταίρων και τον τρόπο που κλείστηκε η συμφωνία με την Τουρκία. Η «Κ» δημοσιεύει το σχετικό απόσπασμα δύο ημέρες πριν από την κυκλοφορία του βιβλίου
Μία από τις πιο αμφιλεγόμενες αποφάσεις που έλαβε η Μέρκελ στα δεκαέξι χρόνια της στην καγκελαρία, ήταν η διαχείριση του προσφυγικού κύματος το 2015. Το περίφημο «Wir schaffen das» (θα τα καταφέρουμε), που είχε πει για να ενθαρρύνει τη γερμανική κοινή γνώμη να συμμετάσχει στο εγχείρημα υποδοχής των προσφύγων, εξακολουθεί να αποτελεί εστία αντιπαράθεσης στη γερμανική –αλλά και την ευρωπαϊκή– πολιτική ζωή. Μόλις προχθές σε συνέντευξή της στο περιοδικό Der Spiegel, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της, υπεραμύνθηκε της πολιτικής της το 2015 και άσκησε έμμεση κριτική στην τρέχουσα πορεία του κόμματός της. «Η ιδέα π.χ. να στείλω κανόνια νερού στα γερμανικά σύνορα ήταν για μένα φρικτή και δεν θα αποτελούσε ούτως ή άλλως λύση», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Στα απομνημονεύματά της η Μέρκελ αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο στην προσφυγική κρίση και την περίοδο που τα διεθνή ΜΜΕ είχαν κατακλυστεί από εικόνες της Λέσβου και της Ειδομένης. Η «Κ» δημοσιεύει ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα σε αποκλειστικότητα για την Ελλάδα. Η μετάφραση είναι της Εμης Βαϊκούση.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Τη νύχτα του Σαββάτου 18 προς Κυριακή 19 Απριλίου 2015 ένα απελπιστικά γεμάτο πλοίο που μετέφερε πρόσφυγες ανατράπηκε στη Μεσόγειο καθ’ οδόν από τη Λιβύη προς την Ιταλία. Εκατοντάδες άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Την Κυριακή, ημέρα των εξηκοστών γενεθλίων του Γιόαχιμ, ήμασταν στο Χοενβάλντε. Το απόγευμα έλαβα ένα τηλεφώνημα από τον Ιταλό πρωθυπουργό Ματέο Ρέντσι, με την επείγουσα έκκληση να συμβάλω κι εγώ προκειμένου να συγκληθεί άμεσα ένα έκτακτο συμβούλιο της Ε.Ε. με τη συμμετοχή όλων των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων της Ευρώπης. Για εορτασμό γενεθλίων ούτε λόγος πλέον.
«Σε καταλαβαίνω απόλυτα», είπα, «πρόκειται για μια ανείπωτη τραγωδία. Oμως, αν γίνει μια τέτοια συνάντηση, πρέπει να πάρουμε συγκεκριμένες αποφάσεις».
«Πράγματι, όμως η συνάντηση είναι επιβεβλημένη», επέμεινε. «Πρέπει να γίνει σαφές ότι αυτό δεν είναι ένα ιταλικό πρόβλημα, αλλά ένα πρόβλημα που αφορά ολόκληρη την Ευρώπη· το έχω ήδη πει στον Ντόναλντ Τουσκ. Δεν μπορείτε να με αφήσετε μόνο μου σε αυτή την κατάσταση».
Hξερα ότι ο Ματέο Ρέντσι είχε δίκιο, ειδικά διότι δεν ήταν η πρώτη τραγωδία αυτού του είδους στα ανοιχτά των ακτών της χώρας του. Ενάμιση χρόνο νωρίτερα, τον Οκτώβριο του 2013, έπειτα από δύο σοβαρά δυστυχήματα και τον θάνατο αρκετών εκατοντάδων προσφύγων στα νερά της Μεσογείου, η Ιταλία έβαλε μπροστά την επιχείρηση Mare Nostrum. Το ιταλικό ναυτικό και η ακτοφυλακή ανέλαβαν τη διάσωση προσφύγων που κινδύνευαν στη θάλασσα και τη σύλληψη διακινητών. Οι δραστηριότητες της επιχείρησης Mare Nostrum τερματίστηκαν τον Οκτώβριο του 2014, μετά την απόφαση των Ευρωπαίων υπουργών Εσωτερικών να εγκαινιάσουν την επιχείρηση με την ονομασία «Tρίτων», υπό την ηγεσία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής Frontex, ο οποίος ιδρύθηκε το 2004 για την προστασία των εξωτερικών συνόρων της Ευρώπης. Ωστόσο, ακόμη και ο «Τρίτων» δεν μπόρεσε να αποτρέψει την τραγωδία της νύχτας της 18ης προς τη 19η Απριλίου 2015.
Το αδιέξοδο του Δουβλίνου III
Στο τηλεφώνημά μας η έκκληση του Ρέντσι να μην αφεθεί η Ιταλία μόνη της χτύπησε το τρωτό σημείο του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου (ΚΕΣΑ/GEAS). Το ΚΕΣΑ βασίζεται στη Σύμβαση του Δουβλίνου που υπέγραψαν στην ομώνυμη πόλη στις 15 Ιουνίου 1990 δώδεκα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Δεκατρία χρόνια αργότερα, τον Μάρτιο του 2003, ένας πρώτος διάδοχος κανονισμός τέθηκε σε ισχύ με τη μορφή του Κανονισμού Δουβλίνο ΙΙ, ενώ λίγους μήνες αργότερα ακολούθησε ο Κανονισμός Δουβλίνο ΙΙΙ. O Κανονισμός είχε ισχύ στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Eνωσης, καθώς και στη Νορβηγία, στην Ισλανδία, στην Ελβετία και το Λιχτενστάιν, και καθόριζε ποιο από αυτά τα κράτη είχε την ευθύνη για τη διεξαγωγή της διαδικασίας ασύλου ενός υπηκόου τρίτης χώρας ή ενός ανιθαγενούς. Ουσιαστικά όριζε ότι, με λίγες εξαιρέσεις, η εξέταση μιας αίτησης ασύλου έπρεπε να πραγματοποιείται στη χώρα στην οποία εισήλθε πρώτη φορά ο αιτών άσυλο, δηλαδή, στις περισσότερες περιπτώσεις, στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Βάσει γεωγραφίας, δηλαδή με δεδομένες τις οδούς διαφυγής διαμέσου της Μεσογείου, στην πλειονότητα των περιπτώσεων οι χώρες αυτές ήταν οι μεσογειακές χώρες Ελλάδα, Ιταλία και Ισπανία. Το Δουβλίνο ΙΙΙ απάλλαξε από αυτό το πρόβλημα όλα τα υπόλοιπα κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Γερμανίας, για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Εμείς, που βρισκόμασταν γεωγραφικά στο κέντρο της Ευρωπαϊκής Ενωσης, απολαμβάναμε όλα τα οφέλη της ζώνης Σένγκεν, μιας ενιαίας αγοράς χωρίς ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα, χωρίς να έχουμε καμία έγνοια για όσα τυχόν συνέβαιναν στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Eνωσης. Είχαμε προσαρμοστεί σε μια κατάσταση βολική για μας. Οι συνέπειες δραματικών γεγονότων σαν αυτά που έλαβαν χώρα στα ανοιχτά των ακτών της Ιταλίας τη νύχτα της 18ης προς τη 19η Απριλίου 2015 ήταν ευθύνη των μεσογειακών χωρών, στην προκειμένη περίπτωση της Ιταλίας – ασχέτως επιχείρησης «Τρίτων». Αυτό ήταν σωστό από αμιγώς νομικής άποψης· από πολιτικής και ανθρωπιστικής άποψης, ωστόσο, δεν ήταν πλέον βιώσιμο.
Εμείς, που βρισκόμασταν γεωγραφικά στο κέντρο της Ε.Ε., απολαμβάναμε όλα τα οφέλη της ζώνης Σένγκεν, χωρίς να έχουμε καμία έγνοια για όσα τυχόν συνέβαιναν στα εξωτερικά σύνορα της Ε.Ε. Είχαμε προσαρμοστεί σε μια κατάσταση βολική.
[…] Οι επιπτώσεις νέων εξελίξεων στις πύλες της Ευρώπης οδήγησαν περισσότερους ανθρώπους στη φυγή: στα τέλη του 2010 ξέσπασε στην Τυνησία η ελπιδοφόρα Αραβική Aνοιξη, με εξεγέρσεις κατά του αυταρχικού προέδρου Ζιν Ελ Αμπιντίν Μπεν Aλι. Οι διαμαρτυρίες εξαπλώθηκαν, μεταξύ άλλων, στη Λιβύη και τη Συρία. Το καλοκαίρι του 2011, μετά την πτώση του επαναστάτη ηγέτη της Λιβύης Μουαμάρ αλ Καντάφι, το λιβυκό κράτος κατέρρευσε, διευκολύνοντας τους λαθρέμπορους και τους διακινητές να προωθούν ολοένα περισσότερους πρόσφυγες, ιδίως από αφρικανικές χώρες όπως η Ερυθραία και η Σομαλία, από τις λιβυκές ακτές προς την Ευρώπη. Ακόμη πιο σοβαρές ήταν οι επιπτώσεις μετά την έναρξη του εμφυλίου πολέμου στη Συρία, το 2011, ο πληθυσμός της οποίας εξεγέρθηκε κι αυτός κατά του αυταρχικού προέδρου τους Μπασάρ αλ Aσαντ. Εκατομμύρια Σύροι εγκατέλειψαν τη χώρα και κατέφυγαν στον Λίβανο, στην Ιορδανία, αλλά και στην Τουρκία· μόνο εκεί κατέφυγαν πάνω από τρία εκατομμύρια Σύροι. Στην αρχή οι άνθρωποι αυτοί ήλπιζαν ότι θα μπορούσαν σύντομα να επιστρέψουν στην πατρίδα τους· όλες οι ελπίδες εξανεμίστηκαν από το 2014 και ύστερα. Εκτοτε, όλο και περισσότεροι άνθρωποι προσπαθούσαν να φτάσουν στη Βόρεια Ευρώπη από την Τουρκία μέσω του Αιγαίου και της Ελλάδας. Εχω ακόμη ζωηρή ανάμνηση όσων μου μετέφερε ο Eλληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας την άνοιξη του 2015, στο περιθώριο μιας συνόδου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου: ο αριθμός των προσφύγων –Σύρων κυρίως, αλλά και Αφγανών και Ιρακινών– που έφταναν στα ελληνικά νησιά από την Τουρκία σχεδόν διπλασιαζόταν κάθε μήνα. Το σημείωσα τότε με ανησυχία και με την υποψία ότι η εξέλιξη αυτή δεν θα επηρέαζε μόνο την Ελλάδα.
Για τον Τσίπρα: Εχω ακόμη ζωηρή ανάμνηση όσων μου μετέφερε ο Ελληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας την άνοιξη του 2015: ο αριθμός των προσφύγων –Σύρων κυρίως, αλλά και Αφγανών και Ιρακινών– που έφταναν στα ελληνικά νησιά από την Τουρκία σχεδόν διπλασιαζόταν κάθε μήνα.
Εκστρατεία χωρίς αποτέλεσμα
[…] Δεν ήμουν εκπρόσωπος μιας μη κυβερνητικής οργάνωσης, δεν ήμουν εθελόντρια που προσφέρει βοήθεια στους πρόσφυγες, ήμουν πολιτικός και δη καγκελάριος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. […] Από μένα και από ολόκληρη την ομοσπονδιακή κυβέρνηση θα μπορούσε να περιμένει κανείς να δώσουμε λύσεις μεγάλης κλίμακας σε μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις στην Ιστορία της Ευρωπαϊκής Ενωσης. […] Στην Ευρώπη πραγματοποίησα μια ολόκληρη εκστρατεία για την αλληλέγγυα κατανομή των προσφύγων, εντέλει χωρίς αποτέλεσμα. Οι Ευρωπαίοι υπουργοί Εσωτερικών πέρασαν κατ’ επανάληψη αντίστοιχα ψηφίσματα με ειδική πλειοψηφία. Τον Ιούνιο του 2015, για παράδειγμα, συμφωνήθηκε η κατανομή 60.000 προσφύγων και τον Σεπτέμβριο ο αριθμός διπλασιάστηκε ακόμη και σε 120.000. Οι τεχνικοί όροι γι’ αυτό ήταν μετεγκατάσταση και επανεγκατάσταση. Ωστόσο, οι αποφάσεις αυτές αποδείχτηκε πως δεν είχαν ούτε την αξία του χαρτιού στο οποίο τυπώθηκαν. Πράγματι, σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μόνο 21.999 πρόσφυγες που είχαν φτάσει στην Ελλάδα μετεγκαταστάθηκαν έως το τέλος του 2018 – εκ των οποίων η Γερμανία ανέλαβε 5.391. Το ίδιο και οι 12.708 πρόσφυγες που είχαν εισέλθει σε ευρωπαϊκό έδαφος στην Ιταλία – εκ των οποίων η Γερμανία ανέλαβε 5.446. Οι χώρες που ήταν πρόθυμες να υποδεχτούν πρόσφυγες ανέλαβαν την απαιτητική δουλειά της φροντίδας των προσφύγων που έφταναν καθημερινά, ενώ άλλες ήθελαν να υποδεχτούν όσο το δυνατό λιγότερους πρόσφυγες και έκαναν ό,τι μπορούσαν για να αναβάλουν την τήρηση των υποχρεώσεών τους για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Σχεδόν αναπόφευκτα όλες οι προσπάθειες τροποποίησης του Κανονισμού Δουβλίνο ΙΙΙ απέβησαν άκαρπες. Κατά την υποδοχή και την κατανομή των προσφύγων στην Ευρώπη έγινε δραματικά σαφές ότι στην Ευρωπαϊκή Eνωση δεν υπήρχε κοινή αντίληψη γι’ αυτό που κάποτε αντιπροσώπευε η ευρωπαϊκή κοινότητα: την αλληλεγγύη και τις κοινές αξίες. Αυτή η διαπίστωση με έθλιβε βαθύτατα, δεν ήταν ωστόσο λόγος να εγκαταλείψω τις προσπάθειές μου.
Η κατάσταση ήταν διαφορετική όταν επρόκειτο για την καταπολέμηση των αιτίων της μετανάστευσης και του λαθρεμπορίου. Η προστασία των εξωτερικών συνόρων της Ευρωπαϊκής Eνωσης ενισχύθηκε με κέντρα καταγραφής, τα λεγόμενα hotspots. Μια ομάδα εργασίας της Μόνιμης Ναυτικής Ομάδας του ΝΑΤΟ βελτίωσε την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ της ελληνικής και της τουρκικής ακτοφυλακής και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής Frontex στο Αιγαίο. Αυτό έγινε σε μεγάλο βαθμό χάρη στην υπουργό Aμυνας Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, η οποία έτσι κι αλλιώς με στήριζε στην προσφυγική πολιτική. Η αποστολή του ΝΑΤΟ μάς πρόσφερε την περιγραφή της εκάστοτε κατάστασης των πραγμάτων, συνδράμοντας έτσι στην αποτελεσματικότερη μάχη κατά των συμμοριών λαθρεμπόρων στο Αιγαίο. Το γερμανικό πολεμικό ναυτικό συμμετείχε σε αυτή την αποστολή. […]
Βερολίνο καλεί Αγκυρα
Από το καλοκαίρι του 2015 επικεντρώθηκα κι εγώ προσωπικά στην προσπάθεια βελτίωσης της συνεργασίας της Ευρωπαϊκής Eνωσης με την Τουρκία στην προσφυγική πολιτική. Από την έναρξη του πολέμου στη Συρία το 2011 η χώρα είχε δεχτεί σχεδόν 2 εκατομμύρια πρόσφυγες στα τουρκοσυριακά σύνορα και πολύ περισσότερους στο εσωτερικό της. Επωμίστηκε έτσι ένα τεράστιο βάρος, το οποίο η Ευρώπη για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα ελάχιστα γνώριζε, πόσο μάλλον αναγνώριζε. Αυτό έπρεπε να αλλάξει· η Ε.Ε. έπρεπε, για παράδειγμα, να ενισχύσει οικονομικά τα προσφυγικά προγράμματα επιτόπου, να συμβάλει στη βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης των προσφύγων, να πείσει την Τουρκία να τους χορηγήσει άδειες εργασίας, να προσφέρει ευκαιρίες για εκπαίδευση – δημιουργώντας έτσι προοπτικές στη χώρα. Oλα αυτά αντικατοπτρίζουν τη σημαντικότερη πτυχή της προσφυγικής μας πολιτικής· την καταπολέμηση των αιτίων της φυγής στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Oλα αυτά θα λειτουργούσαν εντέλει προς το συμφέρον όλων, συμπεριλαμβανομένων των προσφύγων, οι οποίοι δεν θα είχαν πια ανάγκη να εμπιστεύονται και τα λεφτά τους και την τύχη τους σε αδίστακτους διακινητές, με αποτέλεσμα να καταλήγουν, πολλοί απ’ αυτούς, στον βυθό της θάλασσας.
Με αυτή την αντίληψη των πραγμάτων ηγήθηκα των συνομιλιών στην Ευρώπη με την Τουρκία υπέρ μιας κοινής προσέγγισης. […] Στις 23 Σεπτεμβρίου 2015 οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων της Ευρώπης αποφάσισαν σε μια άτυπη συνεδρίαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου να εντείνουν τον διάλογο με την Τουρκία, καθώς και με τον Λίβανο και την Ιορδανία. Οι δύο αυτές χώρες φιλοξενούσαν μεγάλο αριθμό Σύρων, κυρίως, προσφύγων. Δύο ημέρες αργότερα συμμετείχα στη Σύνοδο του ΟΗΕ για τη βιώσιμη ανάπτυξη, στη Νέα Υόρκη. Στο περιθώριο της συνόδου συναντήθηκα με τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και κουβεντιάσαμε για την προοπτική της σύστασης μιας γερμανοτουρκικής ομάδας εργασίας, καθώς και για την προετοιμασία της Συνόδου Κορυφής Ε.Ε. – Αφρικής που επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στη Βαλέτα της Μάλτας τον Νοέμβριο. Δεν έπρεπε να ξεχνούμε ότι πολλοί άνθρωποι από την Αφρική εξακολουθούσαν να προσπαθούν να φτάσουν στην Ευρώπη διαμέσου της Μεσογείου.
Στις 5 Οκτωβρίου 2015 ο πρόεδρος της Επιτροπής της Ε.Ε. Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ και ο πρόεδρος του Συμβουλίου της Ε.Ε. Ντόναλντ Τουσκ συναντήθηκαν με τον Τούρκο πρόεδρο στις Βρυξέλλες και συμφώνησαν να καταρτίσουν ένα σχέδιο δράσης Ε.Ε. – Τουρκίας για μια κοινή προσέγγιση της προσφυγικής πολιτικής. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων συμφώνησε με το σχέδιο που υπέβαλε η Επιτροπή της Ε.Ε. στις 15 Οκτωβρίου 2015.
[…] Μια άλλη συνάντηση Ε.Ε. – Τουρκίας προγραμματίστηκε για τις 7 Μαρτίου 2016, στις Βρυξέλλες. Εκείνη την περίοδο η Ολλανδία ασκούσε την προεδρία της Ε.Ε. Την παραμονή της έγινε μια τριμερής συνάντηση με τον Ολλανδό πρωθυπουργό Μαρκ Ρούτε και τον Τούρκο πρωθυπουργό, έπειτα από πρόσκληση του τελευταίου, στις 9 μ.μ., στη Μόνιμη Αντιπροσωπεία της Τουρκίας στις Βρυξέλλες. Στη συνάντηση αυτή ο Νταβούτογλου πρότεινε τον λεγόμενο μηχανισμό 1:1: βάσει μιας συμφωνίας επανεισδοχής μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας, η Ελλάδα δικαιούται να επαναπροωθεί στην Τουρκία κάθε μετανάστη που φτάνει παράνομα στα ελληνικά νησιά· σε αντάλλαγμα, για κάθε Σύρο που έφτανε παράνομα στα ελληνικά νησιά και επέστρεφε στην Τουρκία και η Ευρωπαϊκή Ενωση πρέπει να δέχεται ακόμη έναν Σύρο πρόσφυγα από την Τουρκία. Πρόκειται για μια τολμηρή, πρωτοποριακή πρόταση, καθώς δεν αποσκοπούσε μόνο στην αποτροπή της παράνομης μετανάστευσης με μέτρα προστασίας των συνόρων, αλλά και στην ενεργοποίηση των ποσοστώσεων για τη μετανάστευση. Ο Ρούτε κι εγώ υποστηρίξαμε αμέσως την πρόταση και την επόμενη ημέρα την προωθήσαμε επιτυχώς στη συνάντηση Ε.Ε. – Τουρκίας. Σε συνδυασμό με έργα στους τομείς της υγειονομικής περίθαλψης, της διατροφής, της εκπαίδευσης και των υποδομών, τα οποία πρόσφεραν στους πρόσφυγες που ζουν στην Τουρκία μια προοπτική κοντά στην πατρίδα τους, αντιμετωπίζοντας έτσι τα αίτια που τους ωθούσαν στη φυγή, η πρόταση αποτέλεσε αντικείμενο συστηματικής επεξεργασίας έως την επόμενη σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 18 Μαρτίου 2016, η οποία την ενέκρινε με την ονομασία Δήλωση Ε.Ε. – Τουρκίας και με έναρξη ισχύος την 4η Απριλίου 2016. Με τη συμφωνία Ε.Ε. – Τουρκίας, όπως επικράτησε να ονομάζεται πιο απλουστευμένα, η Ευρωπαϊκή Ενωση δεσμεύτηκε επίσης να παράσχει στην Τουρκία άλλα 3 δισεκατομμύρια ευρώ έως το τέλος του 2018 και, εφόσον η χώρα πληρούσε τις προϋποθέσεις, να προωθήσει την κατάργηση της βίζας που είχε ζητήσει και να εξετάσει τη δυνατότητα περαιτέρω εξέλιξης της διαδικασίας ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε. Ολα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση του αριθμού των προσφύγων που έφταναν μέσω της βαλκανικής οδού στη Βόρεια Ευρώπη και συνεπώς στη Γερμανία: 95% σε σύγκριση με τον Οκτώβριο του 2015.
Το πρόσωπο-κλειδί στις Βρυξέλλες
Ενα πρόσωπο που με υποστήριξε θερμά καθ’ όλη τη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης ήταν ο πρόεδρος της Επιτροπής της Ε.Ε. Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ. Πραγματικά δεν έχω λόγια να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου. […] Ο Γιούνκερ υποστήριξε τη συμφωνία Ε.Ε. – Τουρκίας, συνέβαλε στη βελτίωση της ανθρωπιστικής κατάστασης στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων και προώθησε επίσης τη διεθνή συνεργασία, πρωτίστως με την Αφρική. Στη Σύνοδο Κορυφής Ε.Ε. – Αφρικής στις 11-12 Νοεμβρίου 2015 στην πρωτεύουσα της Μάλτας, Βαλέτα, συμφωνήσαμε μεταξύ άλλων να συσταθεί ένα Καταπιστευματικό Ταμείο Εκτακτης Ανάγκης της Ε.Ε. για την Αφρική, με όγκο 1,8 δισ. ευρώ από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και επιπλέον συνεισφορές άλλων κρατών. Τα ποσά αυτά επρόκειτο να διατεθούν επιτόπου για την καταπολέμηση των αιτίων της φυγής, αλλά και για τη χρηματοδότηση ευκαιριών για νόμιμη μετανάστευση προς την Ευρωπαϊκή Ενωση.
Ενα πρόσωπο που με υποστήριξε θερμά καθ’ όλη τη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης ήταν ο πρόεδρος της Επιτροπής της Ε.Ε. Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ. Πραγματικά, δεν έχω λόγια να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου.
Στα επόμενα έξι χρόνια έως την αποχώρησή μου από την εξουσία συνήψαμε συμφωνίες εταιρικής σχέσης της Ε.Ε. για τη μετανάστευση με αφρικανικές χώρες – πρώτα με την Αιθιοπία, το Μάλι, τη Νιγηρία και τη Σενεγάλη, οι οποίες ήταν τόσο χώρες προέλευσης όσο και χώρες διέλευσης για πολλούς πρόσφυγες που έφταναν στην Ευρώπη μέσω της Μεσογείου. Κλείσαμε επίσης μια γερμανο-αιγυπτιακή συμφωνία συνεργασίας για θέματα μετανάστευσης, ενισχύσαμε και τη διμερή μας συνεργασία με τον Νίγηρα ως χώρα διέλευσης, ενώ η Γερμανία και η Ευρώπη κατέβαλαν ιδιαίτερη προσπάθεια για την ενίσχυση της συνεργασίας με τη Λιβύη. […]
Τα διδάγματα από την κρίση
Συμπέρασμα: Πρώτον, πολλοί απ’ όσους υποστήριξαν την απόφασή μου στις 4-5 Σεπτεμβρίου 2015 να μην επαναπροωθούνται στα γερμανο-αυστριακά σύνορα οι προερχόμενοι από την Ουγγαρία πρόσφυγες, δυσκολεύτηκαν εντυπωσιακά πολύ να αποδεχτούν τη συμφωνία Ε.Ε. – Τουρκίας, στην οποία αναφέρονταν συχνά με τη λέξη «deal», υπονοώντας λίγο πολύ ότι επρόκειτο για μια βρώμικη συμφωνία. Ωστόσο, η λέξη «deal» ούτε δική μου επιλογή ήταν ούτε συμμεριζόμουν την αξιολόγηση που συνδέεται με αυτήν. Αντίθετα, ήταν ένα λογικό, αποδεκτό αποτέλεσμα διεθνών διαπραγματεύσεων – τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο. Το ίδιο ίσχυε και για τις συμφωνίες με τις αφρικανικές χώρες. Οπως τόσο συχνά κάποιος έπρεπε να απαντήσει και στην περίπτωση αυτή στο ερώτημα ποιες θα ήταν οι λογικές εναλλακτικές λύσεις. Είχα και διατηρώ την πεποίθηση πως με το να απορρίπτει κανείς συμφωνίες με κράτη που δεν ανταποκρίνονται ή δεν ανταποκρίνονται πλήρως στη δική μας αντίληψη περί δημοκρατίας και κράτους δικαίου δεν καταφέρνει απολύτως τίποτα.
Δεύτερον, η Ευρώπη έπρεπε και πρέπει να προστατέψει τα εξωτερικά της σύνορα. Για τον σκοπό αυτό, στη διάρκεια της θητείας μου ελήφθησαν μέτρα στα οποία στηρίχτηκε η διάδοχη κυβέρνηση. Ενισχύθηκαν οι επιχειρησιακές δυνατότητες του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής Frontex, εντατικοποιήθηκε η συνεργασία με τις λιβυκές αρχές και βελτιώθηκε η καταγραφή των προσφύγων που φτάνουν στα εξωτερικά σύνορα. Ταυτόχρονα, όμως, η Γερμανία και η Ευρώπη δεν πρέπει να μπουν ποτέ στον πειρασμό να θεωρήσουν ότι ακόμα και τα πιο δραστικά μέτρα θα μειώσουν την έλξη που ασκούν σε ανθρώπους από άλλες περιοχές του κόσμου. Αυτό δεν θα γίνει. Η ευημερία και το κράτος δικαίου θα καθιστούν πάντα τη Γερμανία και την Ευρώπη ελκυστικούς προορισμούς. Η σωστή αντιμετώπιση του ζητήματος προϋποθέτει την καταστολή της διακίνησης ανθρώπων και της παράνομης μετανάστευσης, πάντα σε συνδυασμό με την προσπάθεια αύξησης του ποσοστού της νόμιμης μετανάστευσης.
Για την Τουρκία: Είχα και διατηρώ την πεποίθηση πως με το να απορρίπτει κανείς συμφωνίες με κράτη που δεν ανταποκρίνονται ή δεν ανταποκρίνονται πλήρως στη δική μας αντίληψη περί δημοκρατίας και κράτους δικαίου δεν καταφέρνει απολύτως τίποτα.
Τρίτον, κανείς δεν εγκαταλείπει την πατρίδα του ελαφρά τη καρδία, ούτε καν εκείνοι που το κάνουν λόγω έλλειψης οικονομικών προοπτικών. Ομως, η γερμανική νομοθεσία περί ασύλου καλύπτει άλλες περιπτώσεις. Παρέχει προστασία μόνο σε όσους διαφεύγουν από πολιτικές διώξεις και πόλεμο. Οσοι δεν μπορούν να μείνουν στη χώρα μας πρέπει να φύγουν. Αυτό πρέπει το κράτος να το επιβάλλει.
Για το μεταναστευτικό: Η ευημερία και το κράτος δικαίου θα καθιστούν πάντα τη Γερμανία και την Ευρώπη ελκυστικούς προορισμούς. Η σωστή αντιμετώπιση του ζητήματος προϋποθέτει την καταστολή της διακίνησης ανθρώπων, πάντα σε συνδυασμό με τη νόμιμη μετανάστευση.
Τέταρτον: Η Γερμανία είναι μια χώρα υποδοχής μεταναστών. Η αύξηση του πληθυσμού μας και η συνακόλουθη έλλειψη εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού καθιστούν αναγκαία την τακτική μετανάστευση. Αυτό έλαβε υπόψη του ο μεγάλος συνασπισμός όταν ψήφισε το 2019, έπειτα από μακρά συζήτηση, έναν μεταναστευτικό νόμο για το ειδικευμένο εργατικό δυναμικό από χώρες εκτός Ε.Ε., επιταχύνοντας μάλιστα τη διαδικασία έκδοσης άδειας παραμονής στη Γερμανία.
