«Την Πρωτοχρονιά, οι φίλοι μου και εγώ ήπιαμε καφέ σε ένα καφέ. Ξαφνικά χτύπησαν τα κινητά όλων, ειδοποίηση για σεισμό που πλησίαζε. Το μήνυμα έγραφε: «Θα γίνει ισχυρός σεισμός. Μείνετε ήρεμοι και κρυφτείτε». Φυσικά, δεν υπήρχε που να κρυφτεί στην καφετέρια, όλοι έμειναν στις θέσεις τους, όσοι είχαν πράγματα στα χέρια τους τα άφηναν μακριά. Μετά από 45 δευτερόλεπτα σημειώθηκε σεισμός μεγέθους 7,6 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ. Παρόλο που ήμασταν μακριά από το επίκεντρο, περίπου 250 χιλιόμετρα, το νιώσαμε έντονα, κράτησε αρκετή ώρα.
Σεισμολόγος Γεράσιμος Παπαδόπουλος γνωρίζει την Ιαπωνία τόσο λίγο όσο οι Έλληνες συνάδελφοί του. Βρίσκεται εκεί ξανά εδώ και δύο μήνες -για έκτη φορά στη χώρα για ερευνητικούς σκοπούς- συμμετέχοντας σε ερευνητική ομάδα στο Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη Φυσικών Καταστροφών στο Πανεπιστήμιο Τοχόκου. Όταν ρωτήθηκε ποια μαθήματα μπορεί να πάρει η Ελλάδα για την αντιμετώπιση των σεισμών, δίνει εύκολα τη γνώμη του, προφανώς μετά από χρόνια επιστημονικής συνεργασίας με συναδέλφους στην Ιαπωνία.
«Το πρώτο πράγμα που πρέπει να μάθουμε από τους Ιάπωνες δεν είναι επιστημονικής ή τεχνικής φύσης, αλλά πολιτικής και κοινωνικής φύσης», λέει στην τηλεφωνική μας συνομιλία. «Οι άνθρωποι εδώ μαθαίνουν πραγματικά από κάθε καταστροφή. Αναγνωρίζουν τι πήγε στραβά και προσπαθούν να το διορθώσουν. Επιτρέψτε μου να σας δώσω ένα παράδειγμα. Στις 11 Μαρτίου 2011, ένας σεισμός μεγέθους 9 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ σημειώθηκε στην περιοχή Τοχόκου, ο ισχυρότερος που έπληξε ποτέ την Ιαπωνία. Ο σεισμός προκάλεσε μεγάλο τσουνάμι, που ξεπερνούσε τα 20-30 μέτρα ύψος και διείσδυσε σε στεριά σε βάθος έως και 5 χιλιομέτρων. Αυτή την καταστροφή ζήσαμε και στην Ελλάδα λόγω των σοβαρών ζημιών που υπέστη ο πυρηνικός σταθμός της Φουκουσίμα και του υψηλού αριθμού θυμάτων, που έφτασε τα 20.000 άτομα. Ο επιστημονικός και πολιτικός κόσμος αναγνώρισε αμέσως ότι δεν υπήρχε έγκαιρη προειδοποίηση για τσουνάμι – είχαν μόνο τρεις υποβρύχιους αισθητήρες στη διάθεσή τους. Ξεκίνησαν λοιπόν ένα τεράστιο πρόγραμμα, που κόστισε δισεκατομμύρια γιεν και δημιούργησε ένα απίστευτο δίκτυο υποβρύχιων παρατηρητηρίων, συμπεριλαμβανομένων σεισμογράφων, επιταχυνσιομέτρων και οργάνων που μετρούν την πίεση του νερού. Αυτό το δίκτυο συνδέεται με τη γη μέσω οπτικής ίνας για τη μετάδοση δεδομένων σε σχεδόν πραγματικό χρόνο. Η Ιαπωνία απέδειξε έτσι ότι είχε μάθει και δεν δίστασε να ξοδέψει τεράστια ποσά, ενεργοποιώντας και τον ιδιωτικό τομέα. Αυτό είναι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της Ιαπωνίας. Έτσι σκέφτονται και δουλεύουν».
Η Ιαπωνία έχει επίσης πολύ υψηλό επίπεδο αντισεισμικής τεχνολογίας, αλλά αντίθετα με ό,τι πιστεύουμε, η Ελλάδα δεν υστερεί δραματικά. “Από τον καταστροφικό σεισμό του Κόμπε το 1995, όλα όσα παράγονται εδώ είναι εξαιρετικά ανθεκτικά στους σεισμούς. Τα σπίτια, οι γέφυρες και τα αεροδρόμια έχουν πολύ καλή απόδοση κατά τη διάρκεια σεισμών έως και 9 Ρίχτερ. Αλλά δεν μπορώ να πω ότι αυτό λείπει στη χώρα μας. Έχουμε πολύ καλούς κανονισμούς για τους σεισμούς και τα νέα κτίρια είναι εξαιρετικά ασφαλή, δεν υστερούμε. Το πρόβλημα των παλαιών κτιρίων υπάρχει σε όλες τις χώρες, ακόμη και στην Ιαπωνία».
«Το πρώτο πράγμα που πρέπει να μάθουμε από τους Ιάπωνες δεν είναι επιστημονικής ή τεχνικής φύσης, αλλά πολιτικής και κοινωνικής φύσης».
Το δεύτερο σημείο στο οποίο μπορεί να διδαχθεί η χώρα μας είναι η συνεχής εκπαίδευση της κοινωνίας. «Στην Ελλάδα, ασκήσεις σεισμού γίνονται στα σχολεία μία φορά το χρόνο. Στην Ιαπωνία γίνονται 2-3 φορές το χρόνο, όχι μόνο στα σχολεία, αλλά σε πανεπιστήμια, χώρους εργασίας, παντού. Στους δύο μήνες που είμαι εδώ, συμμετείχα σε μια τέτοια άσκηση στο Πανεπιστήμιο Tohoku. Μέσω αυτής της συστηματικής εκπαίδευσης, οι άνθρωποι έμαθαν να λαμβάνουν προειδοποιήσεις σεισμού και να ανταποκρίνονται γρήγορα και χωρίς πανικό».
Με τεχνητή νοημοσύνη
Ο σεισμός είναι κάτι που έχει αναπτυχθεί στη χώρα από τη δεκαετία του 1990. «Εκείνη την εποχή, προειδοποιήσεις μεταδόθηκαν στην κρατική τηλεόραση, το κανάλι NHK. Από το 2007, οι προειδοποιήσεις έχουν γίνει ιδιοκτησία οποιουδήποτε με μήνυμα στο κινητό του τηλέφωνο, όπως και ο αριθμός μας 112. Ο χρόνος που πρέπει να αντιδράσετε εξαρτάται από την απόστασή σας από το επίκεντρο. Αν είστε κοντά, έχετε 5-10 δευτερόλεπτα. Όπως είπα, πριν λίγες μέρες είχαμε 45 δευτερόλεπτα γιατί ήμασταν πολύ μακριά. Μόλις αυτό το σύστημα αρχίσει να καταγράφει έναν σεισμό, χάρη στην τεχνητή νοημοσύνη καταλαβαίνει πόσο μεγάλος θα είναι και την πιθανή έκταση της ζημιάς, και στέλνει αυτόματα μια ειδοποίηση, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση. Φυσικά, όπως ανέφερα προηγουμένως, για να είναι αποτελεσματικό αυτό το σύστημα, πρέπει να εκπαιδευτεί επαρκώς και ο γενικός πληθυσμός, ώστε όλοι να γνωρίζουν πώς να ανταποκρίνονται και όχι απλώς να πανικοβάλλονται». Εκτός από την προειδοποίηση για σεισμό, υπάρχει και προειδοποίηση για τσουνάμι. «Το σύστημα προειδοποίησης εμφανίζεται στο κρατικό κανάλι μόλις τρία λεπτά μετά τον σεισμό, δείχνοντας με κόκκινο χρώμα τις περιοχές που θα επηρεαστούν από τον σεισμό στον χάρτη». Να θυμάστε ότι χάρη στο σύστημα προειδοποίησης τα διάσημα τρένα Senkasen, τα οποία αγγίζουν ταχύτητες 600 km/h, σταματούν αυτόματα χωρίς να προκαλούν τραυματισμούς στους επιβάτες.
«Ο ιαπωνικός σιδηροδρομικός οργανισμός έχει το δικό του σεισμογραφικό δίκτυο – δεν έχουμε σχεδόν κανένα σιδηροδρομικό δίκτυο», σημειώνει ο Παπαδόπουλος και τονίζει ότι ο κίνδυνος τσουνάμι είναι σημαντικά υποτιμημένος στη χώρα μας. «Το 1956 ο σεισμός της Σαντορίνης προκάλεσε τσουνάμι 20 μέτρων. Με την ανάπτυξη των παράκτιων περιοχών στη χώρα μας δεν θέλει κανείς να σκεφτεί τι θα γίνει σε περίπτωση παρόμοιου γεγονότος. Η χώρα μας διαθέτει σύστημα προειδοποίησης για τσουνάμι και ένα από τα πέντε εθνικά επιχειρησιακά κέντρα της UNESCO που συντονίζουν αυτές τις προσπάθειες. Φυσικά, σε περίπτωση σεισμού σε οποιαδήποτε από τις πέντε χώρες (Ελλάδα, Τουρκία, Ιταλία, Γαλλία, Πορτογαλία) δεν εκδίδεται δημόσια ειδοποίηση, αλλά κοινοποιείται η πολιτική προστασία».
Σχετικά με την προειδοποίηση σεισμού, είμαστε ακόμα μακριά. «Υπήρξαν κάποιες ερευνητικές προσπάθειες, αλλά αυτό είναι όλο. Η χώρα θα πρέπει να αποφασίσει αν το θέλει αυτό. Θα πρέπει να ζητηθεί η γνώμη της επιστημονικής κοινότητας για να διαπιστωθεί εάν ένα τέτοιο σύστημα θα μπορούσε να λειτουργήσει, δεδομένων των χαρακτηριστικών της ελληνικής σεισμικότητας. Ποτέ όμως δεν γίνεται σοβαρή συζήτηση για να κατατεθεί πρόταση στους πολιτικούς αρχηγούς. Μην ξεχνάτε ότι μόλις ληφθεί μια απόφαση, θα χρειαστούν 10-15 χρόνια για να στηθεί. Αυτό από μόνο του είναι δύσκολο σε μια χώρα όπου οι πολιτικοί έχουν ορίζοντα 1-2 ετών. Υπάρχει ένας φόβος για την επιστήμη και την τεχνολογία γενικότερα. Αντί να απασχολεί επιστήμονες, το Υπουργείο Πολιτικής Άμυνας προσλαμβάνει δασολόγο».