Συχνά ανησυχούμε για εκείνους που γίνονται αόρατοι, πέφτουν έξω από τα ραντάρ της κοινωνίας και δεν συμμετέχουν στη δημόσια ζωή. Ολοκληρώνουν την εκπαίδευσή τους αλλά δεν γίνονται μέλη των κοινοτήτων τους. Ιδιωτικοποιούν. Δεν υποχωρούν, απλώς δεν παρασύρονται. Δεν εμπλέκονται. Αποφεύγουν τις εντάσεις και τις συγκρούσεις που προκύπτουν εντός του θεσμού. Δεν θέλουν να συναντήσουν άλλους, να σκεφτούν και να δράσουν μαζί, να αλλάξουν κάτι.
Χρησιμοποιούν «αυτιστικούς» αμυντικούς μηχανισμούς για να απομονωθούν από την επιρροή των άλλων. Νιώθουν ότι δεν έχουν καμία σημασία ή επιρροή στους άλλους. Διακατέχονταν από μια διαβρωτική αίσθηση αναποτελεσματικότητας. Τους λείπει η αίσθηση της πρωτοτυπίας. Πέφτουν σε «ανορεξία». Δημιουργούν ένα κενό. Τους μιλάς και φεύγουν. Σου μιλάνε όταν βγαίνουν έξω. Ή φεύγουν και παραμένουν… αδρανείς. Μένουν αδρανείς και εσύ σταματάς. Αυτό που δεν έχουν είναι πιο αληθινό για αυτούς από αυτό που τους δίνεις. Αυτό που κάνεις πέφτει στο κενό.
Γεμίζουν το κενό του νοήματος με εχθρούς και συνωμοσίες. Κάποιοι άλλοι είναι ο αόρατος εχθρός. Δεν μπορούν να τον εντοπίσουν. Δεν καταλαβαίνουν. Γίνονται επίσης αόρατα. Δεν μοιράζονται εμπειρίες με άλλους. Χωρίς νέες εμπειρίες, δεν μαθαίνουν νέα πράγματα για την πραγματικότητα. Δεν συνειδητοποιούν τον πολύ βασικό δεσμό, την πρώτη σύνδεση, που βρίσκεται κάτω από τη σκέψη μας.
Σύμφωνα με τους ψυχαναλυτές (Freud, Bion, Winnicott), ένα ανθρώπινο βρέφος γεννιέται με προκαταλήψεις για τα αντικείμενα του κόσμου που συναντά. Γεννιέται, δηλ. έχει πειστεί εκ των προτέρων (με την προκαταρκτική υπόθεση) ότι υπάρχει μια θηλή στο στήθος της μητέρας του που θα χωρέσει στο στόμα του και θα του δώσει γάλα, αγάπη και ζωή. Όταν κάποια στιγμή, γυρνώντας το κεφάλι του να το ψάξει, βρίσκει μια θηλή, το μωρό αρχίζει να πιπιλάει σαν να ήξερε πάντα τι να κάνει. Τότε η προ-έννοια συναντά την πραγμάτωση και γίνεται έννοια. Αυτή είναι η πρώτη έννοια του κόσμου. Αυτή η σύνδεση είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της σκέψης. Χρειάζονται άλλα βήματα, αλλά αυτή η πρώτη σύνδεση είναι η στιγμή της βασικής συνάντησης, η στιγμή της αναγνώρισης, της ανάγνωσης, της πραγματικότητας.
Ας σκεφτούμε αυτή τη σκηνή ως μεταφορά για τις στιγμές που η μητέρα δείχνει στο παιδί τον κόσμο όταν είναι έτοιμο να τον συναντήσει, δίνοντάς του έτσι την πρωταρχική ψευδαίσθηση (νόμιμης παντοδυναμίας) ότι δημιουργεί αυτό που είναι. Σταδιακά η πραγματικότητα έρχεται και το παιδί ανακαλύπτει ότι ο κόσμος υπήρχε πάντα και είναι πέρα από τον παντοδύναμό του έλεγχο. Έχει όμως μια βαθιά, πρωταρχική αίσθηση ότι έχει το δικαίωμα να υπάρχει και να ζει καλά, χωρίς να νιώθει ενοχές. Η αξία της ζωής πηγάζει από την αγάπη της μητέρας, η οποία ξεκινά πριν καν το παιδί νιώσει ότι υπάρχει, πριν από τους νόμους της οικογένειας και της κοινωνίας.
Ο άνθρωπος γεννιέται με την ικανότητα να αναγνωρίζει τη στέρηση αυτού που πρέπει να γίνει σε κάθε στάδιο ανάπτυξης. Εάν η απαιτούμενη, κατάλληλη, ειδική αντίδραση από το περιβάλλον δεν εμφανιστεί κατά την αναμενόμενη φάση ανάπτυξης, το παιδί καταγράφει αυτή τη στέρηση ως αρνητικό τραύμα.
Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι προσδοκίες που σήμερα αντιμετωπίζονται με ένα κενό μη αντίδρασης αναβιώνουν το αρχικό αρνητικό τραύμα και προκαλούν μεγάλη παραίτηση στην κοινωνία. Η έλλειψη συμμετοχής στην κοινωνία κάνει την εμπειρία του κενού απτή πραγματικότητα. Είναι το αρνητικό τραύμα που αντιστρέφεται. Αυτές είναι αυτιστικές καταστάσεις που δεν έχουν νόημα. Αυτή είναι εκδίκηση, «θεραπευτική» για έναν άνθρωπο. Αποκαθιστά τον αυτοσεβασμό. Όσοι δεν συμμετέχουν στην κοινότητα δεν αναζητούν απαντήσεις από άλλους. Δημιουργεί ένα κενό μη αντίδρασης. Γίνεται αόρατος κάθε φορά που νιώθει ότι ζει σε μια κουλτούρα που δεν τον νοιάζει. Όταν δεν υπάρχει φορέας που θα μπορούσε να αναλάβει τις ευθύνες του. Καθώς οι πολιτικοί εικάζουν για εθνικό πένθος για εγκληματική αμέλεια στα Τέμπη. Πότε θα θολώσει τα νερά η Δικαιοσύνη σε περίπτωση πορνείας ανηλίκων; Όταν η διαφθορά, ο αυταρχισμός και ο λαϊκισμός καταστρέφουν τη δημοκρατία. Όταν κυριαρχεί το χρήμα.
Είναι ένας ταραγμένος, μπερδεμένος κόσμος. Στο σπαραχτικό κόμικ του Αρκά, ο Προφήτης λέει στον κόσμο: «Τα πάντα καταρρέουν γύρω σου! Η οικονομία σας καταρρέει, οι θεσμοί σας είναι διεφθαρμένοι, οι αξίες σας είναι διεφθαρμένες, ο πολιτισμός σας καταρρέει!». Και ο κόσμος το αδειάζει απαντώντας: «Καλή καρδιά, προφήτη! Πρόκειται για ένα πολιτικό κενό.
Η πολιτική πρέπει να φροντίζει για την ευημερία μας. Καθορίζει ένα πλαίσιο θεσμών που απορροφά τα πιο πρωτόγονα στοιχεία μας ώστε να έχουμε έναν ελεύθερο κοινό χώρο γεμάτο ασφάλεια, σκέψη, δράση και ευχαρίστηση. Η πολιτική στις δημοκρατίες είναι πάντα ημιτελής. Δεν υπάρχει οριστική λύση. Η πολιτική δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για να συνυπάρχουν οι αντιθέσεις, να μην προκαλούν διχασμούς και να μην καλύπτονται από συμβιβασμούς. Διαχειρίζεται τις συγκρούσεις. Δεν τους φιμώνει. Περιέχει κατάλληλες εντάσεις μόνο όταν οι διαχωρισμοί και οι διακρίσεις είναι έγκυρες και αποτελεσματικές. Η πολιτική δημιουργεί πλαίσια χρόνου και χώρου, σημεία συνάντησης και αναγνώρισης, όπου το αόρατο γίνεται ορατό, ενεργό, κάνει κάτι για τους άλλους, ασκεί επιρροή (π.χ. εθελοντές για τους Ολυμπιακούς Αγώνες), νιώθοντας περήφανο για την αγάπη, τον αυτοσεβασμό.
*Ο κ. Σωτήρης Μανωλόπουλος είναι ψυχαναλυτής.
