Σκόρπιες προτομές και ήρωες, αναμνηστικές στήλες και αγάλματα είναι ένας τρόπος να μιλήσουμε για την πόλη. Αλλά και να εναντιωθεί στον ηθικό κώδικα και τις διαφορετικές ερμηνείες του ηρωισμού, της δημόσιας ιστορίας και της έννοιας του χώρου. Κάθε εποχή σχεδιάζει μια κλίμακα αξιών… Versus Εμμανουήλ Ξάνθος (1772-1851), στη νέα του θέση στο ul Πλατεία Αγίου ΔιονύσουΕπί Καπέλο, οι σκέψεις πλημμυρίζουν το μυαλό. Βρίσκεται σε ένα μικρό λόφο προς τον Τσακάλωφ, πλαισιωμένο από νεότερες προτομές του Νικολάου Σκουφά και Ατανασίου Τσακάλωφ (του γλύπτη Άγγελου Βλάσση) και φαίνεται να βρίσκεται σε περίοδο προσαρμογής μετά την αφαίρεσή του Πλατεία Κολωνακίου. Ποια είναι η διαφορά του μαρμάρου από την πατίνα του χρόνου…
Ο φιλικός Εμμανουήλ Ξάνθος, παιδί της Πάτμου, είχε τόσο ευρεία αντίληψη για την πολιτιστική, εμπορική και γεωπολιτική ενδοχώρα βόρεια, δυτικά και ανατολικά του ελληνικού κορμού. Από τα Δωδεκάνησα, μέσω της Σμύρνης, μέσω της Πόλης, της Οδησσού, στην Τεργέστη, πήγε στην Αθήνα, όπου πέθανε και τάφηκε. Ένας κύκλος ζωής που πλέον λειτουργεί ως υπενθύμιση της Ιστορίας.
Οι προτομές λένε πολλά για την τέχνη του μαρμάρου. Και αυτή η προτομή του Ξάνθου είναι έργο του γλύπτη και ζωγράφου Θωμά Θωμόπουλου (Σμύρνη 1873 – Αθήνα 1937), δικό του έργο και το μνημείο του Χαρίλαου Τρικούπη στην Παλαιά Βουλή, όπου υπάρχει το ωραιότερο γλυπτό των γραμμάτων, όπως και στο η προτομή του Ξάνθου. Ήταν μια κίνηση της κυβέρνησης Βενιζέλου το 1931 να τοποθετηθεί προτομή στην πλατεία Κολωνακίου με πολλαπλά σύμβολα. Ενισχύοντας τους δεσμούς με τον αιγυπτιακό ελληνισμό, καθώς πολλοί Αιγύπτιοι κατάγονταν από νησί των Δωδεκανήσων, ενισχύοντας την ιστορική σημασία του αστικού περιβάλλοντος (πάγια ανάγκη μετά το τραυματικό έτος 1922), ωραιοποιώντας το Κολωνάκι, που στον Μεσοπόλεμο ήταν ξεχωριστό αστικό συνοικία ήρεμης ομορφιάς, αλλά και ενίσχυση των κυβερνητικών έργων που ανέλαβαν να καθορίσουν τις κορυφές της ελληνικής ιστορίας.
Τα εγκαίνια έγιναν το 1931. Τα χρήματα χρηματοδοτήθηκαν από τους Δωδεκανησιακούς Συλλόγους και τον Σκεύο Ζερβό (1875-1966), χειρουργό, πατέρα της τηλεϊατρικής, εθνικό αγωνιστή και πολιτικό. Το 1923 εξελέγη στο Κόμμα των Φιλελευθέρων, αλλά η άρνηση του Βενιζέλου να υποστηρίξει την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων οδήγησε σε ψύξη των σχέσεων μεταξύ τους.
Σήμερα, αν ένας περιπατητής φτάσει στη σκιά των δέντρων που προσθέτουν λαμπρότητα στον περιβάλλοντα χώρο του Αγίου Διονυσίου, θα δει μια εντελώς διαφορετική διαμόρφωση από την προηγούμενη, όταν ήταν εκεί η χάλκινη προτομή του Νικολάου Μάντζαρου. Τώρα οι Friends έχουν το δικό τους χαρακτηριστικό belvedere. Από το 1922 έως το 1940 η Αθήνα άλλαξε τόσο πολύ που δεν μπορούμε να το καταλάβουμε, γιατί η ζωντανή μνήμη έχει ξεθωριάσει και ελάχιστοι διαβάζουν πια τα παλιά κείμενα. Σήμανση δημόσιου χώρου, συμπεριλαμβανομένων: Οι προτομές είναι ένας από τους τρόπους για έναν περίεργο αναγνώστη να μάθει για την πολιτική κουλτούρα. Όχι μόνο στο καλλιτεχνικό ή αστικό επίπεδο.
Με αφορμή τα εγκαίνια της προτομής του Ξάνθου στο Κολωνάκι το 1930, όπου μίλησε ο Κωστής Παλαμάς, ο Ελευθέριος Σκιαδάς μας διηγήθηκε υπέροχες ιστορίες. Σήμερα, ο παρατηρητής της προτομής θα δει τα ονόματα των Δωδεκανήσων σκαλισμένα στη μαρμάρινη βάση, με ευδιάκριτο το όνομα Πάτμος. Όμως στα εγκαίνια δεν υπήρχαν ονόματα των νησιών. Δόθηκε εντολή να τους ξύσουν, προκαλώντας ένταση. Λέγεται ότι υπήρξε αίτημα από την ιταλική πρεσβεία, αλλά όπως λέει ο Ελευθέριος Σκιαδάς τα ονόματα αφαιρέθηκαν για να μην διαταραχθεί το επερχόμενο ταξίδι του Βενιζέλου στη Ρώμη στις αρχές του 1931.