Όταν η Emily Wilson πήγαινε στο δημοτικό σχολείο στην Οξφόρδη, επιλέχθηκε να παίξει ο ρόλος της Αθηνάς στη σχολική παράσταση. Έτσι άρχισε να το διαβάζει μια παιδική εκδοχή της Οδύσσειας και ανακαλύψτε τη μαγεία της ελληνικής μυθολογίας. Του άρεσε αμέσως το γεγονός ότι η πραγματικότητα και η φαντασία μπλέκονταν σε αυτές τις ιστορίες.
«Από μικρός έμαθα ότι ο κόσμος είναι επικίνδυνος και σκοτεινός, οι άνθρωποι πεθαίνουν και οι ήρωες έχουν και μια φωτεινή και μια σκοτεινή πλευρά» – κορυφαίος κλασικιστής της εποχής Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, όπου διδάσκει σήμερα. Αν και είναι η πρώτη γυναίκα που μετέφρασε την «Οδύσσεια» στα αγγλικά, δεν της αρέσει η κατηγοριοποίηση. «Δεν θα διάβαζα ποτέ ένα έργο που υποτίθεται ότι είναι φεμινιστικό ή ένα έργο που αφορούσε τον ανδρισμό και τον μαχισμό. Νομίζω ότι αυτοί οι χαρακτηρισμοί είναι κλισέ», εξηγεί, για να μας βοηθήσει να δούμε τις γυναίκες της Ιλιάδας με νέο πρίσμα. «Αν ξεχάσουμε ότι η Ελένη πρόδωσε τον άντρα της και παραλείψουμε την πρώτη ανάγνωση, τότε θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε τον πραγματικό ήρωα του Ομήρου», θα πει, μοιράζοντας μια σύγχρονη ανάλυση του έπους του Ομήρου.
-Είστε η πρώτη γυναίκα μεταφράστρια της Οδύσσειας, και τώρα αναλάβατε το δύσκολο έργο να μεταφράσετε και την Ιλιάδα.
«Αν και είμαι η πρώτη γυναίκα που μετέφρασε την Οδύσσεια, δεν είμαι από την Ιλιάδα, είναι Μετάφραση Caroline Alexander πριν από το δικό μου. Αποφάσισα να αναλάβω αυτή την αποστολή, μου αρέσει η λέξη «προμήθεια» γιατί επικοινώνησαν μαζί μου εκδόσεις για τις οποίες μετέφρασα και το πρώτο βιβλίο του Ομήρου. Στην αρχή δεν ήμουν σίγουρος πώς να το κάνω, γιατί δεν ήμουν σίγουρος αν θα μπορούσα να κάνω κάτι διαφορετικό από τις άλλες μεταφράσεις και να αποδώσω το κείμενο πιστό στο πρωτότυπο. Οι περισσότερες αγγλικές μεταφράσεις των τελευταίων εκατό ετών δεν είχαν μέτρο, η Ιλιάδα ήταν γραμμένη σε εξάμετρο ημερομηνίας. Γι’ αυτό αποφάσισα να το κρατήσω και να προσκαλέσω τον αναγνώστη να το διαβάσει δυνατά και να σκεφτεί με όρους μουσικής και ήχου. Πιστεύω επίσης πώς χωρίς περιορισμούς, σε πολλές μεταφράσεις ο Όμηρος ακούγεται πομπώδης και περίπλοκος, ενώ στην πραγματικότητα είναι πολύ πιο απλό. Στην αρχαιότητα, το αυθεντικό κείμενο βασιζόταν, φυσικά, στον προφορικό λόγο, επομένως δεν έπρεπε να περιέχει δύσκολες λέξεις ή να παραπέμπει σε λεξικά για να αναζητήσει δύσκολες λέξεις. Έχει σχεδιαστεί για να είναι άνετο και εύκολο στην απαγγελία. Ήθελα να το πετύχω αυτό στη μετάφραση και Ήθελα επίσης να μεταφέρω τη συγκίνηση και την πολυπλοκότητα του Ομήρου».
«Αν ξεχάσουμε ότι η Ελένη πρόδωσε τον άντρα της και παραλείψουμε την πρώτη ανάγνωση, τότε θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε τον πραγματικό ήρωα του Ομήρου».
– Έχεις κοιτάξει την Ιλιάδα με αυτό που λέμε γυναικείο βλέμμα; Είναι δυνατόν με ένα τέτοιο κείμενο;
«Είμαι πολύ προσεκτικός σε αυτό. Πολλά πρωτοσέλιδα έχουν τονίσει το γεγονός ότι είμαι γυναίκα, αλλά δεν είναι αυτό το κίνητρό μου. Υπάρχουν δύο λόγοι για αυτό. Δεν είμαι ο μόνος μεταφραστής του Ομήρου, υπάρχουν πολλές σε άλλες γλώσσες, γαλλικά, ιταλικά, τούρκικα. Και σίγουρα δεν είμαι η μόνη γυναίκα επιστήμονας που ασχολείται με τον Όμηρο, υπήρχαν πολλοί άνθρωποι από τους οποίους το έμαθα. Άλλωστε δεν μου αρέσουν οι γενικεύσεις ότι επειδή είμαστε γυναίκες είμαστε όλες ίδιες. Για μένα αυτή η γυναικεία οπτική δεν υπάρχει, γιατί, όπως προανέφερα, η μετάφραση της Ιλιάδας από την Caroline Alexander δεν έχει καμία σχέση με τη δική μου. Νομίζω ότι μπορεί να είναι επειδή ξέρω ότι είμαι γυναίκα. Σίγουρα έχω μάθει πολλά από γυναίκες επιστήμονες που έχουν μελετήσει το γυναικείο φύλο στον Όμηρο, κάτι που νομίζω ότι είναι και ενδιαφέρον και σύνθετο. Αλλά αυτό που προσωπικά προσπαθώ να αποδώσω στον Όμηρο είναι η βαθιά ενσυναίσθηση που τρέφει για όλους τους χαρακτήρες, θεούς και θνητούς, άνδρες και γυναίκες».
-Πώς αντιμετωπίζει ο Όμηρος τις γυναίκες στην Ιλιάδα, ένα ποίημα στο οποίο κυριαρχούν κυρίως οι άνδρες;
«Σε όλα τα χρόνια που σπουδάζω για τον Όμηρο, δεν έχω ποτέ την εντύπωση ότι ο ποιητής δίνει λιγότερη έμφαση στους γυναικείους χαρακτήρες. Και πιστεύω ότι πολυάριθμες μελέτες και μεταφράσεις παρουσιάζουν τα έργα σαν το μόνο σημαντικό στοιχείο να ήταν οι άνδρες πολεμιστές. Δεν είναι όμως αλήθεια. Και δεν το λέω μόνο επειδή είμαι γυναίκα, αλλά επειδή πέρασα πάρα πολύ χρόνο διαβάζοντας αυτά τα ποιήματα ξανά και ξανά. Και δεν θα διάβαζα ποτέ ένα έργο που υποτίθεται ότι είναι φεμινιστικό ή για τον ανδρισμό και τον ανδρισμό. Νομίζω ότι αυτοί οι χαρακτηρισμοί είναι κλισέ».
«Αυτό που προσωπικά προσπαθώ να αποδώσω στον Όμηρο είναι η βαθιά ενσυναίσθηση που τρέφει για όλους τους χαρακτήρες, θεούς και θνητούς, άνδρες και γυναίκες».
-Πότε διαβάσατε για πρώτη φορά Όμηρο;
«Άρχισα να μαθαίνω αρχαία ελληνικά στο σχολείο και νομίζω ότι τότε διαβάσαμε μέρος της Οδύσσειας, αλλά η πρώτη φορά που διάβασα ολόκληρη την Οδύσσεια ήταν όταν ήμουν πρωτοετής στο πανεπιστήμιο. Θυμάμαι ότι πέρασα το καλοκαίρι πριν ξεκινήσω το κολέγιο διαβάζοντας Όμηρο. Με ενθουσίασε τόσο η γλώσσα όσο και η προοπτική του κόσμου που αντανακλούσε ο Όμηρος. Και στα δύο έργα του, ανέπτυξε μια απίστευτη σχέση μεταξύ δύο κόσμων, του κόσμου των Θεών που δεν νοιάζονται για τίποτα και των αδύναμων θνητών, των υπηρετών τους. Καθώς και τη δύναμη που ασκούν οι θεοί στους ανθρώπους. Γιατί ανέπτυξε και τη συναισθηματική φόρτιση των ανθρώπων, όπως η οργή του Αχιλλέα. Είναι ένας βάναυσος και σκοτεινός κόσμος. Αλλά ταυτόχρονα, ένας κόσμος στον οποίο μπορεί να αναπτυχθεί αληθινή διαπροσωπική επικοινωνία, ακόμη και μεταξύ ανθρώπων που βρίσκονται στις αντίθετες πλευρές του πολέμου».
– Ζούμε σε εποχές πολέμου. Μπορούμε να μάθουμε κάτι από τον Όμηρο;
«Νομίζω ότι μπορούμε να πάρουμε πολλά παραδείγματα και συμπεριφορές από τον Όμηρο για τις σημερινές συγκρούσεις. Ο τρόπος που ο ποιητής εστιάζει στα προσωπικά συναισθήματα ως κίνητρο δράσης, τόσο στους θεούς όσο και στους ανθρώπους, μας επιτρέπει επίσης να κατανοήσουμε καλύτερα τους σύγχρονους πολέμους. Στα ΜΜΕ αναλύουμε τις συγκρούσεις μόνο ως προς τα οικονομικά και πολιτικά κίνητρα, χωρίς να καταλαβαίνουμε ότι έχουν και συναισθηματική βάση. Προκαλούνται επίσης από εκείνους που θέλουν να εκδικηθούν για τις πράξεις των άλλων ή να ανακτήσουν κάτι που έχουν χάσει. Αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις, ό,τι έχασαν δεν μπορούν ποτέ να ξανακερδηθούν, κάτι που είναι το κύριο θέμα της Ιλιάδας αν το καλοσκεφτείς. Αλλά αυτό ισχύει, για παράδειγμα, για τη Γάζα και την Ουκρανία. Επιπλέον, οι άνθρωποι πολεμούν και με πράξεις και με λόγια, όπως στην Ιλιάδα. Τι είπε ο ένας αρχηγός, τι είπε ο άλλος αρχηγός, τι λόγια χρησιμοποίησαν για να απειλήσουν ο ένας τον άλλον;
-Στον Όμηρο υπάρχει και αυτή η άμεση σύνδεση μεταξύ των θεών και του ανθρώπου. Κάτι που δεν βλέπουμε πια σε αυτό το βαθμό.
«Εξαρτάται με ποιον μιλάς. Υπάρχουν πολύ θρησκευόμενοι άνθρωποι που μιλούν με τον Θεό κάθε μέρα, υπάρχουν πόλεμοι με κίνητρο τη θρησκεία. Νομίζω ότι στον Όμηρο οι θεοί λειτουργούν ως κριτές. Είναι εκεί για να μας υπενθυμίζουν τους περιορισμούς μας, τα όρια της δύναμής μας και το γεγονός ότι μια μέρα θα πεθάνουμε όλοι. Πόσο ανυπεράσπιστοι είμαστε. Και ακόμα κι αν δεν πιστεύουμε σε αυτούς τους συγκεκριμένους θεούς, αυτό που έχει σημασία είναι ότι δεν είμαστε θεοί οι ίδιοι και ότι υπάρχουν δυνάμεις από πάνω μας. Ο Όμηρος προσπαθεί να μας διδάξει την ταπεινοφροσύνη. Όχι κάποια θρησκεία».
«Στον Όμηρο οι θεοί παίζουν το ρόλο του κριτή. Είναι εκεί για να μας υπενθυμίζουν τα όρια των δυνατοτήτων μας, τα όρια της δύναμής μας και το γεγονός ότι μια μέρα θα πεθάνουμε όλοι».
-Πώς θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τις σχέσεις ανδρών και γυναικών στην Ιλιάδα με τις σημερινές;
«Προσωπικά, βρίσκω τόσο τους θεούς όσο και τις θεότητες πολύ ενδιαφέρουσες. Στο επίκεντρο και των δύο έργων βρίσκεται μια γυναίκα. Στην Οδύσσεια τα πάντα ξεκινούν από την Αθηνά, στην Ιλιάδα από τη Θέτιδα, που θέλει να αποκαταστήσει το καλό όνομα του γιου της. Και στις δύο περιπτώσεις, και τα δύο έπη αφορούν δύο γυναίκες που αντιμετωπίζουν την κατάστασή τους. Αλλά και οι άλλοι γυναικείοι χαρακτήρες είναι επίσης καταπληκτικοί και πολυδιάστατοι. Η Ανδρομάχη, η σύζυγος του Έκτορα, η οποία περιγράφεται ως γκρίνια γυναίκα, ειδικά στην τελευταία σκηνή που συναντά τον Έκτορα πριν αυτός αντιμετωπίσει τον Αχιλλέα για να σώσει την Τροία, έχει άλλη διάσταση. Καταθέτει τη δική του άποψη για τη συνάντηση αυτή. Φοβάται μήπως σκλαβωθεί, σκοτωθεί, βιαστεί, δει το παιδί της να πεθαίνει. Ο Όμηρος σχεδιάζει τον δικό του ρόλο. Ο Έκτορας το ξέρει αυτό και πρέπει να κάνει μια επιλογή. Ως ζευγάρι έχουν διαφορετικές απόψεις, αυτός ως άντρας, αυτή ως γυναίκα. Ο χειρισμός του Ομήρου και των δύο φύλων είναι πολύ σύγχρονος. Αυτό το βλέπουμε με την Ελένη και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Αν προσεγγίσεις τον χαρακτήρα της με την ταυτότητα μιας μοιχίδας, μιας γυναίκας που έχει προδώσει τον άντρα της, θα πέσεις σε παγίδα. Αν όμως αποφύγεις αυτή την πρώτη ανάγνωση, που, πρέπει να θυμόμαστε, είναι μια «χριστιανική» ερμηνεία του Ομήρου, τότε θα δεις την πραγματική Ελένη. Θα δείτε πώς σκέφτεται, πώς ζει και θα καταλάβετε ότι είναι μια γυναίκα που προσπαθεί να επιβιώσει σε μια πολύ περίπλοκη κατάσταση στην οποία όλοι την κατηγορούν ότι είναι λόγος για την έναρξη του πολέμου. Καθόλου αυτό που ήθελε. Αν λοιπόν προσεγγίσετε τις ηρωίδες της Ιλιάδας με ανοιχτό μυαλό, θα δείτε μια διαφορετική πλευρά στην οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τις γυναίκες του με συμπόνια και κατανόηση. Ο Όμηρος αγαπούσε τις γυναίκες όσο αγαπούσε τους άνδρες πολεμιστές του».
«Ο Αγαμέμνων μας λέει πολλά για τον ανδρισμό, για τα αντρικά πρότυπα και σπάει τα στερεότυπα. Δεν είναι τυπικός ηγέτης, είναι αθλητικός, δυνατός, κοντός και έχει κοιλιά.
-Έχετε ένα soft spot για κάποιον χαρακτήρα από την Ιλιάδα;
«Η ερώτησή σας θα πρέπει να είναι: Ποιος χαρακτήρας είστε μερικοί σήμερα; Σήμερα Λατρεύω τον Αγαμέμνονα Όταν διάβασα για πρώτη φορά την Ιλιάδα, σκέφτηκα πόσο κακός και πόσο λυπημένος ήταν αυτός ο χαρακτήρας. Κάνει όλα τα λάθη που δεν πρέπει να κάνει ένας ηγέτης. Προσβάλλει τον Αχιλλέα, παρερμηνεύει το όνειρο που του έστειλε και τελικά δεν αναλαμβάνει καμία ευθύνη για τις πράξεις του. Λέει συνέχεια «Δεν έφταιγα εγώ». Αλλά με τα χρόνια μεγάλωσα να τον συμπαθώ γιατί σκέφτηκα πόσο δύσκολο πρέπει να είναι για κάποιον να είναι στη θέση του. Υπάρχει επίσης κάτι αστείο στο πώς ο Όμηρος περιγράφει αυτόν τον παραληρηματικό ηγέτη. Ο Αγαμέμνων μας λέει πολλά για τον ανδρισμό, για τα αντρικά πρότυπα και σπάει τα στερεότυπα. Δεν είναι τυπικός ηγέτης, αθλητικός, δυνατός, κοντός και με εξέχουσα κοιλιά. Είναι όμως ο τύπος που έχει κοινωνική υπεροχή και άλλου είδους εξουσία, έχει χρήματα, έχει βασίλειο. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι κάνει κάτι σωστά. Αν δούμε τους άνδρες στην εξουσία σήμερα, είναι μια πολύ σύγχρονη προοπτική. Οι πολιτικοί μας, οι ηγέτες μας, οι επιχειρηματίες μας. Έχουν κοινωνική αναγνώριση και δύναμη, αλλά κάνουν λάθη, δεν μπορούν να αναλάβουν ευθύνες και δεν έχουν στομάχι».
*Η Emily Wilson είναι Βρετανοαμερικανίδα κλασικίστρια, συγγραφέας, μεταφράστρια και καθηγήτρια κλασικών στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια. Το 2018, έγινε η πρώτη γυναίκα που δημοσίευσε αγγλική μετάφραση της Οδύσσειας του Ομήρου (Norton). Η μετάφρασή της για την Ιλιάδα κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 2023 από τις εκδόσεις Norton.