Κωνσταντίνος Β. Νικολόπουλος
Ο Knut Hamsun (1859-1952) γεννήθηκε στη Λομ της Νορβηγίας με το επώνυμο Pedersen. Το 1920 έλαβε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους καινοτόμους λογοτεχνικούς στυλίστες του περασμένου αιώνα (Robert Ferguson (1987) Enigma: the life of Knut Hamsun, Νέα Υόρκη: Farra, Strauss & Giroux).
Το 1890 δημοσίευσε ένα μυθιστόρημα “Πείνα” (Sult), που θεωρήθηκε ευρέως ως καινοτομία για τον Σκανδιναβό συγγραφέα. Ήταν σχεδόν ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα στο οποίο ένας άγνωστος νεαρός που φιλοδοξεί να γίνει διάσημος συγγραφέας προσπαθεί να επιβιώσει στην πόλη Christiania (κοντά στο Όσλο).
Κατά τη διάρκεια της πλοκής του μυθιστορήματος, ένας περιπλανώμενος υγιής, μορφωμένος νέος βιώνει την απομόνωση, την πείνα και τον αποκλεισμό στο χειμωνιάτικο Όσλο. Η φρέσκια και φιλόδοξη ζωή του τελειώνει σε έναν αγώνα επιβίωσης σε ένα αστικό περιβάλλον, όπου όλη η δραστηριότητα συγκεντρώνεται στις πόλεις, σε εποχές νεοκαπιταλιστικής μετατροπής σε βιομηχανικό. Ενώ οι ανάγκες του αγνοούνται, επικρατεί μια δραματική μεταμόρφωση της απελπισίας και της ελπίδας και κάθε μορφής νοητικής εφευρετικότητας για πρωτόγονη και προσωρινή επιβίωση. Ο περιπλανώμενος φτάνει στα όρια της δυστυχίας, προσπαθώντας να ξεγελάσει την αφόρητη πείνα του, μασώντας ακόμη και κομμάτια ξύλου ή υφάσματος από το πέτο του σακακιού του, ταλαντευόμενος ανάμεσα στις αξίες του και την ατιμία του για να φτάσει νωρίτερα.
«Ο ήρωας του Χαμσούν παραιτείται συστηματικά κάθε πίστης σε οποιοδήποτε σύστημα μέχρι που τελικά δεν καταφέρνει να ακυρώσει μέσω της αυτοεπιβαλλόμενης πείνας. Δεν υπάρχει τίποτα εμπόδιο για να τον στηρίξει, ωστόσο συνεχίζει. Πάει κατευθείαν. 20ο ηλικία”, (Πωλ Όστερ).
Κοινωνικοπολιτικά, αντιμετωπίζουμε μια πολεοδομική πρόκληση λόγω της καπιταλιστικής παραγωγής, η φτώχεια καταπιέζει τους βιομηχανικούς εργάτες, ο πλούτος αναδιανέμεται και οι ολιγαρχικές ιδέες εθνικιστικών τάσεων διαμορφώνονται.
«Πεινούσα τρομερά. Βρήκα ένα κομμάτι φλοιού δέντρου και άρχισα να το μασάω. Βοήθησε. Γιατί δεν το είχα σκεφτεί αυτό πριν!». (σελ. 109).
«Μπαίνω στο καφενείο χωρίς καθυστέρηση […] Παίρνω τον νεαρό φίλο μου από την τράπεζα και του ζητάω στις δέκα να αγοράσω ένα κερί. (σελ. 149).
«Ακούω αυτή την κραυγή, την ακούω πολύ καλά και ανήσυχη, γυρίζω πίσω στο πλάι, κάνω ένα βήμα όσο πιο γρήγορα μου επιτρέπουν τα πονεμένα πόδια μου». (σελ. 190).
«Αλλά τώρα πέθαινα της πείνας». (σελ. 90).
«Η πείνα με βασάνιζε αφόρητα, δεν μου έδωσε στιγμή ηρεμίας» (σελ. 95).
«Η πείνα μου μεγάλωνε». (σελ. 78).
«Ένιωσα την παράνοια στο αίμα μου, ένιωσα να μου τρώει το μυαλό». (σελ. 131).
«Συνείδηση, λέτε; «Όχι ανοησίες, είσαι πολύ φτωχός για να έχεις συνείδηση». (σελ. 124).
Ο πλανόδιος φτάνει στο λιμάνι. Μια γολέτα τον περιμένει να σαλπάρει για άγνωστο προορισμό αλλού.
«Όταν κατεβαίνει στο λιμάνι αφήνει πίσω του τη μυρωδιά από λαρδί, καπνιστή ρέγγα και μπακαλιάρο. Ψάχνει για επανάσταση, αλλά πού; Υπάρχει άρνηση στην αύρα του και απουσία της παραμικρής υπόδειξης. Αυτό λέγεται απελπισία και αναδυόμενη απόγνωση στην πείνα, στη φτώχεια, στην ανισότητα των αφεντικών, στους φτωχούς οδηγούς, στους πωλητές χειροποίητων γλυκών που δεν ήταν μακριά από ζητιάνους.
Αυτό το ομιχλώδες απόγευμα, η μυρωδιά της θάλασσας είναι συντριπτική. Αυτό μυρίζει σαν απόδραση. Ο χειμώνας επέστρεψε. Η σκόνη του χριστιανισμού έδωσε στο πέτο του σακακιού μου μια διαφορετική γεύση. Το μασάω και μου θυμίζει μαγειρεμένο λάχανο.
Λένε πως ό,τι παίρνει μαζί του ένα ναυάγιο αρκεί για μια σοφή ζωή. Τα υπόλοιπα είναι περιττές διακοσμήσεις υπεκφυγής. Αλλά αυτή η σοφιστεία δεν θα λύσει το πρόβλημα της πείνας. Ο συμβιβασμός στο φαγητό και η αγάπη δεν περιλαμβάνεται στην παραβολή του ναυαγού. Αυτό που έχανα κάθε φορά δεν μπορούσε να αντικατασταθεί. Απώλεια ρούχων, κουμπιά, πληγή στο πόδι. Άλλο να πεινάς στην πόλη και άλλο στην επαρχία. Υπήρχε ανικανοποίητη πείνα στις νέες πόλεις».
Από τη μυθοπλασία στην πραγματικότητα
Ο ΟΗΕ παραδέχεται ότι «για πρώτη φορά στην ιστορία, υπήρχαν τόσοι πολλοί πεινασμένοι στον κόσμο».
Σε όλο τον κόσμο, τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται. Υπολογίζεται ότι 642 εκατομμύρια στην Ασία, 265 εκατομμύρια στην υποσαχάρια Αφρική, 53 εκατομμύρια στη Λατινική Αμερική, 42 εκατομμύρια στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική, ενώ 15 εκατομμύρια άνθρωποι στις ανεπτυγμένες χώρες και 12 εκατομμύρια παιδιά υποφέρουν από πείνα στις Ηνωμένες Πολιτείες. – ΟΗΕ, Ιούλιος 2009
Το 2020, 281,6 εκατομμύρια άνθρωποι στην Αφρική, ή περίπου πάνω από το ένα πέμπτο του πληθυσμού, βίωσαν πείνα το 2020, σημειώνοντας αύξηση 46,3 εκατομμυρίων σε σύγκριση με το 2019 – Αφρική: Περιφερειακή Ανασκόπηση Επισιτιστικής Ασφάλειας και Διατροφής 2021: Κοινή έκθεση της Επιτροπής της Αφρικανικής Ένωσης (AUC), τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO) και την Οικονομική Επιτροπή του ΟΗΕ για την Αφρική (UNECA) για την επισιτιστική ασφάλεια και τη διατροφή στην Αφρική.
Μεταξύ 2019 και 2022, 122 εκατομμύρια άνθρωποι επλήγησαν από την πείνα το 2019, δηλαδή 735 εκατομμύρια από τα 612 εκατομμύρια. – ΟΗΕ, Αύγουστος 2023
Η επισιτιστική ανασφάλεια μαστίζει πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο και μετανάστες στην Ευρώπη. – Έκθεση πείνας στην Ευρώπη, Μάιος 2023.
Περίπου 160 εκατομμύρια παιδιά βιώνουν εργασία που περιλαμβάνει σεξουαλική εκμετάλλευση. – Δεδομένα και έρευνα της ΔΟΕ – γνώμη του BBC, Σεπτέμβριος 2023
Περίπου το ένα τρίτο των Ευρωπαίων αντιμετωπίζει σημαντική μείωση της αγοραστικής δύναμης, με τον κίνδυνο της φτώχειας και της ανασφάλειας να αυξάνεται τα τελευταία τρία χρόνια, με τους περισσότερους από αυτούς να περιορίζουν ένα γεύμα σε είκοσι τέσσερις ώρες. – Ευρωβαρόμετρο, Νοέμβριος 2023
Περισσότεροι από 600.000 άστεγοι στη Γερμανία, η οποία ειδικότερα ακολουθεί επιλεκτική και στοχευμένη πολιτική όσον αφορά την εισροή οικονομικών μεταναστών. – Ομοσπονδιακή Κοινότητα Υποστήριξης Αστέγων (BAG W), Δεκέμβριος 2023
Στην προτελευταία θέση στην ΕΕ η αγοραστική δύναμη των Ελλήνων – Eurostat, Ιανουάριος 2024.
Στην Αργεντινή, που είναι τόσο χαρισματική αλλά και γενναιόδωρη, το 57,4% του πληθυσμού ζει στη φτώχεια. – Στοιχεία από το Παρατηρητήριο Κοινωνικού Χρέους της Αργεντινής (Observatorio de la Deuda Social Argentina) του Καθολικού Πανεπιστημίου (Universidad Católica Argentina, UCA), τα οποία δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Ámbito Financiero στις 19 Φεβρουαρίου 2024.
Περισσότεροι από 15 εκατομμύρια κάτοικοι των ΗΠΑ, ή το 6,5% του συνολικού πληθυσμού, λαμβάνουν δάνεια για να αγοράσουν βασικά προϊόντα διατροφής. – Yahoo Finance, 17 Μαρτίου 2024
Μια μελέτη που διεξήχθη στην Πορτογαλία σχετικά με τις δαπάνες για φαγητό, εκπαίδευση, στέγαση, αναψυχή, μεταφορές και υγεία το 2023 σε δείγμα περίπου 7.000 ατόμων διαπίστωσε ότι το 75% των ανθρώπων δυσκολεύεται όλο και περισσότερο να «τα βγάλει πέρα». Σύμφωνα με την Ένωση Προστασίας Καταναλωτή, το 28% των νοικοκυριών δεν είναι σίγουρο για τα τραπεζικά τους δάνεια, ενώ η στεγαστική κρίση καταστρέφει τους οικογενειακούς προϋπολογισμούς τους καθώς το 23% των ενοικιαστών δυσκολεύεται να πληρώσει το μηνιαίο ενοίκιο. – Deco Proteste Barometer, 21 Μαρτίου 2024.
Στις 14 Μαρτίου 2024, η επικεφαλής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, Kristalina Georgieva-Kinova, επεσήμανε στους παγκόσμιους ηγέτες ότι ο μόνος τρόπος για να τονωθεί η παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη στο μέλλον είναι να καταπολεμηθεί η αυξανόμενη ανισότητα. Μάλιστα, εκτίμησε ότι η μείωση της ανισότητας θα είχε ως αποτέλεσμα την εννεαπλασίαση του βιοτικού επιπέδου!
Πείνα, όρεξη και πολιτισμός
«Η πείνα είναι ένα συναίσθημα που σηματοδοτεί την ανάγκη του σώματος για φαγητό. Σε περιπτώσεις που η έλλειψη τροφής είναι παρατεταμένη, ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για να περιγράψει την έλλειψη τροφής. Εναλλακτικά, η λέξη χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη στέρηση ή τη φτώχεια. Η πείνα αρχίζει όταν ορισμένα θρεπτικά συστατικά αρχίζουν να διαρρέουν από το αίμα. Στη συνέχεια στέλνεται ένα μήνυμα στο τμήμα του εγκεφάλου που ελέγχει την πείνα, το οποίο λειτουργεί ως φρένο στο στομάχι και τα έντερα. Όσο το αίμα τρέφεται κανονικά, αυτό το εγκεφαλικό κέντρο επιβραδύνεται από την ενέργεια του στομάχου και των εντέρων. Όταν υπάρχει έλλειψη τροφής στο αίμα, το κέντρο αντιδρά αμέσως και ενεργοποιεί το στομάχι και το εντερικό σύστημα, τα οποία λειτουργούν πιο εντατικά.
«Όρεξη είναι η επιθυμία να κάνεις ή να ασχοληθείς με κάτι, όπως η επιθυμία για φαγητό [….]”
Έχουμε διαβάσει και ακούσει πολλά για τις αιτίες της φτώχειας. Γεωγραφία, ασθένειες, αναπηρία, εξάρτηση, έλλειψη κυβερνητικής υποδομής, πόλεμοι, αποτυχίες οικονομικής πολιτικής, κατάχρηση εξουσίας, θεσμική αδράνεια, εκτεταμένη διαφθορά, υψηλά οφέλη σε συνδυασμό με την τεμπελιά των φτωχών (ναι, αυτό έχει πει τόσο άτομα όσο και οικονομικά σχολεία), έλλειψη εκπαίδευσης (βλ. Amartya Sen – Welfare Economics, Nobel Prize in Economic Sciences 1998) και άλλες αιτίες και παράγοντες αλληλεπίδρασης που μπορεί να συζητήσουμε στο μέλλον. Αυτό που μετράει τώρα είναι το αποτέλεσμα, όχι η θεωρία!
Ίσως όταν ο άπορος περιπλανώμενος του Knut Hamsun επιβιβάστηκε στο ατμόπλοιο που θα τον έπαιρνε… αλλού ρώτησε τον Being: «Ποιο οικονομικό σύστημα στη σύγχρονη ιστορία δεν μπορεί να αγνοήσει, να νοιαστεί λιγότερο ή να περιφρονήσει τα μέλη του για να μην θέσει σε κίνδυνο τον εαυτό του από την πείνα. Εκεί;» και ο Νομάρχης του απάντησε με ερώτηση: «Τι ρώτησες;». και ο νεαρός του απάντησε: «Εσύ που είσαι ναυτικός και έχεις ταξιδέψει πολύ, έχεις συναντήσει ένα μέρος που το σύστημα του δεν επιτρέπει στους κατοίκους του να λιμοκτονήσουν και να πεθάνουν από την πείνα και την πείνα;».
Φυσικά, το αντίθετο του φτωχού δεν είναι πλούσιος, όχι φτωχός. πλούσιος είναι επιρρηματικός.
Ένας πολιτισμός που παράγει 2 δισεκατομμύρια τόνους αστικών στερεών απορριμμάτων κάθε χρόνο και του οποίου τα μέλη ανταμείβουν υπηρεσίες που μας βοηθούν να σταματήσουμε να τρώμε είναι αναμφίβολα μια κουλτούρα αφθονίας
Φυσικά, για τους ιστορικούς του μέλλοντος, η παραπάνω αντινομία θα είναι ένας παρακμιακός πολιτισμικός παράγοντας.
Αρκεί τώρα η ανάπτυξη και είναι καιρός να σταματήσουμε, να την παρακάμψουμε ως εφαλτήριο ανισοτήτων και υπερβολικών κερδών και να σκεφτούμε τη διανομή και την αναδιανομή της, τη διανομή του υπάρχοντος, σχηματισμένου πλούτου;
Ο Δρ. Ο Κωνσταντίνος Β. Νικολόπουλος είναι συγγραφέας και καθηγητής οικονομικών και κοινωνικής πολιτικής.
