ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΠΑΔΑΚΗΣ
Η Βαλκανική Συνομοσπονδία του Ιωάννη Καποδίστρια.
Δύο ανέκδοτες επιστολές στον Nesselrode για τα μετα-οθωμανικά Βαλκάνια (1828)
εκδ. Σύλλογος προς Διάδοσιν Χρήσιμων Βιβλίων, Αθήνα 2023, σελ. 192
Ξεφεύγοντας από την εθνοκεντρική καταγωγή στην οποία κινείται πρόσφατη έρευνα από το 1821, το νέο του βιβλίο Γ. Καλπαδάκης λαμβάνει χώρα στο ευρύτερο πλαίσιο της ευρωπαϊκής και ρωσικής πολιτικής και ιστοριογραφίας, συνδυάζοντας τη μικρή διάρκεια της πολιτικής με τη μεγάλη διάρκεια αργών ιδεολογικών και πολιτικών αλλαγών.
Με αφορμή δύο ανέκδοτες επιστολές του Καποδίστρια στον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών Karl Nesselrode, όχι μόνο μας προσφέρει το εν πολλοίς άγνωστο σχέδιο του Καποδίστρια για την τύχη των Οθωμανικών Βαλκανίων, αλλά το προσαρμόζει και στη δυναμική της ευρωπαϊκής πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων.
Το πλαίσιο της εργασίας είναι τα κείμενα επιστολών στα γαλλικά και τα ελληνικά, καθώς και ένα παραβολικό άρθρο του Καλπαδάκη για τις σχέσεις του Καποδίστρια με τη Ρωσία και τη Φιλική Εταιρεία. Συμπληρώνεται επίσης από μια έκθεση του Ρώσου πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, Γ. Α. Στρογκάνοφ (1825), που είναι ίσως η πρώτη προσπάθεια ανάλυσης της μορφής, της δομής και της λειτουργίας της Εταιρείας, που δημοσιεύεται για πρώτη φορά στα ρωσικά.
Οι επιστολές του Καποδίστρια γράφτηκαν με παρότρυνση του Νέσελροντ στις 19 και 20 Μαρτίου 1828 – δηλαδή μετά την ορκωμοσία του κυβερνήτη και λίγο πριν το ξέσπασμα του ρωσο-οθωμανικού πολέμου.
Οι επιστολές υποβλήθηκαν ενώ ο Καποδίστριας κυβερνούσε την Ελλάδα, όχι όταν ήταν μέλος της ρωσικής διπλωματικής υπηρεσίας. Αυτό εξηγεί την αγγλική καχυποψία στο πρόσωπό του, αλλά και επιβεβαιώνει τη συνεχιζόμενη «εκλεκτική» σχέση του με τη ρωσική πολιτική. Ο Καποδίστριας πρότεινε σε περίπτωση πτώσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να δημιουργηθεί μια συνομοσπονδία βαλκανικών κρατών, αποτελούμενη από το Πριγκιπάτο ή Βασίλειο της Δακίας, το Βασίλειο της Σερβίας, το Βασίλειο της Μακεδονίας, το Βασίλειο της Ηπείρου και το ελληνικό κράτος. .
Οι επιστολές του Κυβερνήτη προς τη Ρωσία γράφτηκαν τον Μάρτιο του 1828, σε μια κρίσιμη στιγμή της επανάστασης.
Τα κράτη αυτά θα εκπροσωπούνταν σε μια σύνοδο με έδρα την Κωνσταντινούπολη, η οποία θα αναγνωριζόταν ως ελεύθερη πόλη. Προκειμένου οι μεγάλες δυνάμεις να αξιολογήσουν θετικά το σχέδιο και τον ρόλο τους στο νέο σύστημα ισορροπίας στα μετα-οθωμανικά Βαλκάνια, το σχέδιο προέβλεπε, αφενός, ότι θα τους ανατεθεί η εποπτεία της Κύπρου, της Ρόδου και της Κρήτης. , και από την άλλη, ότι καθένα από τα κράτη θα διοικείται από έναν απόγονο ενός από τους δευτερεύοντες ευρωπαϊκούς μοναρχικούς οίκους.
Αυτό που ώθησε τον Καποδίστρια να υποβάλει το σχέδιο, σύμφωνα με τον Καλπαδάκη, ήταν πρωτίστως η ρευστή κατάσταση στον συσχετισμό των ευρωπαϊκών δυνάμεων, αλλά και η δύσκολη περίοδος από την οποία περνούσε η Ελληνική Επανάσταση.
Ελευθερία και υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας
Γιατί όμως συνομοσπονδία κρατών; Νομίζω ότι εδώ βρίσκεται η μεγαλύτερη συμβολή αυτού του βιβλίου στην εργογραφία του Καποδίστρια.
Γιατί ο Καλπαδάκης ενσωματώνει τις ιδέες του Καποδίστρια και τα ρωσικά σχέδια εξωτερικής πολιτικής στο ευρωπαϊκό πλαίσιο σύγχρονων ιδεών και δράσεων, που συνοψίζονται στο ερώτημα «ποιος είναι ο καταλληλότερος τρόπος για να ειρηνεύσει την Ευρώπη;».
Το σχέδιο Καποδίστρια συνδυάζει δύο σχέδια κέλυφος των οποίων οι ρίζες εντοπίζονται σε πολιτικά σχέδια προηγούμενων αιώνων.
Το πρώτο σχέδιο πυραύλων αφορά τον διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που χρονολογείται από τις Σταυροφορίες. Κοινός στόχος όλων των παραλλαγών αυτού του σχεδίου ήταν η ανάκτηση των πρώην χριστιανικών εδαφών της νοτιοανατολικής Μεσογείου από τους μουσουλμάνους.
Η λογική αυτών των σχεδίων ενισχύθηκε στις αρχές του σύγχρονου αιώνα από τους παπικούς ταύρους Romanus Pontifex (1455) και Inter caetera (1493), σύμφωνα με τους οποίους χριστιανοί ηγεμόνες μπορούσαν να κατακτήσουν μη χριστιανικά εδάφη. Ένα τέτοιο σχέδιο ήταν αυτό της Μεγάλης Αικατερίνης.
Το δεύτερο σχέδιο οβίδων ήταν μια συνομοσπονδία ευρωπαϊκών κρατών για την αποφυγή του πολέμου. Η συνάντηση πηγάζει από το σκεπτικό ότι εφόσον κοινή αιτία πολέμων μεταξύ των Ευρωπαίων ηγεμόνων ήταν η κατάκτηση νέων εδαφών, τότε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως η «άλλη» στη γειτονιά της Ευρώπης, θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο κατάκτησης. Ένα από τα παλαιότερα σχέδια συνομοσπονδίας που αναφέρονται στο βιβλίο του Καλπαδάκη είναι αυτό του Ερρίκου Δ’ της Γαλλίας, που συνέταξε ο υπουργός του, ο δούκας του Σούλι.
Μια διπλωματική κίνηση με στόχο την επιβίωση των εθνών της περιοχής εξουδετερώνοντας παράλληλα την Πύλη.
Η εποχή του Ναπολέοντα που είναι πιο κοντά στην εποχή του Καποδίστρια είναι η εποχή του Ναπολέοντα, την οποία εύστοχα μας θυμίζει ο συγγραφέας στο εξώφυλλο του βιβλίου. Ακόμα πιο καινούργιο; Αλλά η Ευρωπαϊκή Ένωση!
Ο Καποδίστριας γνώριζε ότι το νέο πολιτικό τοπίο, εκτός από τη συνεδριακή διπλωματία, εγκαινίαζε τις προϋποθέσεις για μια ειρηνευτική πολιτική που έμελλε να διαρκέσει (με ορισμένες εξαιρέσεις) έναν αιώνα.
Σε αυτό το νέο σύστημα ασφαλείας, τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα παρατήρησαν και παρουσίασαν τις απόψεις και τις πράξεις τους. Η πρώτη προέκυψε από τη Διάσκεψη της Βιέννης και συνέστησε μια «συντηρητική» εκδοχή της ειρήνευσης της Ευρώπης των μοναρχών.
Ο δεύτερος, «προοδευτικός», αποδεχόμενος κυρίως το κάλεσμα του Καντ για αιώνια ειρήνη, απαίτησε την δημοκρατικοποίηση και την ομοσπονδιοποίηση των ευρωπαϊκών κρατών για να τα προστατεύσει.
Θέμα επιβίωσης
Η ομοσπονδιοποίηση δεν πρέπει να θεωρείται εδώ ως μια προοδευτική επιλογή, αλλά μάλλον ως μια προοπτική βασισμένη στην ιστορική εμπειρία που είναι ήδη γνωστή στον Μοντεσκιέ: οι δημοκρατίες, ως αδύναμα κράτη, θα έπρεπε να ενώσουν τις δυνάμεις τους για να επιβιώσουν.
Το βιβλίο του Καλπαδάκη ξεφεύγει από την αρχή της γραμμικής αφήγησης γιατί αναπτύσσει την πλοκή του γύρω από τα σημαντικά στοιχεία δύο επιστολών: ευκαιρία, πλαίσιο, κίνητρο και ευρωπαϊκό υπόβαθρο.
Η πρακτική πολιτική σκέψη του Καποδίστρια συναντά τα πολιτικά οράματα της Ευρώπης και τις αρχαίες ειρηνικές ουτοπίες. Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει να προσέξουμε: μας δείχνει την ευρύτερη εικόνα, τις πρώτες ύλες και τις μορφές με τις οποίες οι ευρωπαϊκές δυνάμεις έχτισαν τα πολιτικά τους σχέδια.
*Η κα Εύη Καρούζου είναι ιστορικός, Κέντρο Μελέτης της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού (ΚΕΙΝΕ), Ακαδημία Αθηνών.