Η Lamia Kamal-Chaoui, Γενική Διευθύντρια του Κέντρου Επιχειρηματικότητας, Μέσων Ενημέρωσης, Περιφερειών και Πόλεων του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, περιγράφει σε αποκλειστική συνέντευξη τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα λόγω των ανισοτήτων μεταξύ των περιφερειών της χώρας με το Capital.gr και Τάσος Δασόπουλος. Η δημογραφική πτώση και η γήρανση του πληθυσμού αποτελούν μια ιδιαίτερη πρόκληση, η οποία πιστεύει ότι μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσω παρεμβάσεων σε πολλά επίπεδα, όπως η βελτίωση των υποδομών και η παροχή δημόσιων υπηρεσιών
Συνέντευξη στον Τάσο Δασόπουλο
– Η Μελέτη Περιφερειακών Προοπτικών του ΟΟΣΑ 2023 εστιάζει στις περιφερειακές ανισότητες κατά την περίοδο 2000-2020 και υπογραμμίζει ότι σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ισπανία και η Πορτογαλία, οι περιφερειακές ανισότητες έχουν μειωθεί σε ένα πλαίσιο αδύναμων οικονομικών επιδόσεων. Πώς εξηγείται αυτή η λεγόμενη εικόνα; Ευρωπαϊκός Νότος;
Ναι, βλέπουμε μια σαφή τάση στις χώρες της Νότιας Ευρώπης προς τη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ωστόσο, σε αυτές τις χώρες αυτό είναι λιγότερο μια θετική ιστορία προόδου σε περιφέρειες με χαμηλές επιδόσεις παρά μια αντανάκλαση της κακής οικονομικής απόδοσης περιοχών με καλύτερες επιδόσεις μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση. Εν ολίγοις, αυτό το ονομάζουμε «ισοπέδωση». Αυτό συμβαίνει στην Ελλάδα, για παράδειγμα, όπου η δυτική Αττική, η οποία είναι μια από τις περιοχές με τις καλύτερες επιδόσεις και μέρος της οποίας βρίσκεται στη λειτουργική αστική περιοχή της Αθήνας, είδε το κατά κεφαλήν εισόδημά της να μειώνεται κατά 19% μεταξύ 2011 και 2019, λίγο πριν Πανδημία covid-19. Ακόμη και στη βόρεια και κεντρική Αθήνα, το κατά κεφαλήν εισόδημα έχει μειωθεί σε πραγματικούς όρους από το 2011. Συνολικά, μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση, η λειτουργική αστική περιοχή της Αθήνας έχει χάσει έδαφος σε σχέση με όλες τις άλλες περιοχές του ΟΟΣΑ παρόμοιου μεγέθους, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που είχαν αρχικά πλεονεκτήματα όπως η Μπαρτσελόνα, το Μάντσεστερ και η Νάπολη.
Ενώ συνήθως συγκρίνουμε μεγάλες περιφέρειες, όπως πολιτείες στις ΗΠΑ – τις λεγόμενες περιφέρειες TL2 – κατά την αξιολόγηση των περιφερειακών ανισοτήτων, η ανάλυσή μας Περιφερειακές Προοπτικές του ΟΟΣΑ για το 2023 θα επικεντρωθεί σε μικρότερες περιοχές που αντικατοπτρίζουν καλύτερα τις περιοχές όπου ζουν και εργάζονται οι άνθρωποι – το λεγόμενο TL3. Αναλύει πώς τα πήγαν αυτά τα μέρη για 20 χρόνια, δίνοντάς μας μια πολύ καλύτερη εικόνα για το πώς μοιάζουν στην πράξη οι περιφερειακές ανισότητες.
Σε διεθνές επίπεδο, διαπιστώσαμε ότι οι ανισότητες μεταξύ αυτών των περιοχών είναι μεγάλες και έχουν διευρυνθεί στις περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ για τις οποίες έχουμε στοιχεία. Ωστόσο, ενώ η Ελλάδα -μαζί με την Ισπανία και την Πορτογαλία- έχει ισοπεδωθεί, ορισμένες χώρες, όπως η Φινλανδία, η Γερμανία, η Ολλανδία, η Νέα Ζηλανδία, η Νορβηγία, αλλά και η Κορέα και η Τουρκία, κατάφεραν να μειώσουν τη διαφορά διατηρώντας καλές οικονομικές επιδόσεις. Αυτό μας δίνει ελπίδα για το μέλλον και για την Ελλάδα, όπου οι οικονομικές προοπτικές έχουν βελτιωθεί και η ανάπτυξη αναμένεται να ξεπεράσει τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ φέτος – αλλά μόνο εάν εφαρμοστούν οι σωστές τοπικές πολιτικές και επενδύσεις. Αυτά χρειάζονται σε κορυφαίες περιοχές όπως η Αττική/Αθήνα, καθώς και σε λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές, δεδομένου ότι η κακή απόδοση της Αθήνας έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη διεθνή τάση των πόλεων να απομακρύνονται από αλλού.
– Με μια πιο προσεκτική ματιά στην Ελλάδα, η έκθεση υπογραμμίζει ότι η χώρα γνώρισε σημαντική μείωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και της παραγωγικότητας της εργασίας, ενώ οι μητροπολιτικές περιοχές δεν έχουν αναπτυχθεί. Σε ποιο βαθμό είναι αυτό το αποτέλεσμα της βαθιάς οικονομικής κρίσης που γνώρισε η Ελλάδα μεταξύ 2010 και 2018; Μπορείτε να υπολογίσετε πόσο κόστισε αυτή η κρίση ως προς το κατά κεφαλήν εισόδημα;
Όπως ανέφερα, η ελληνική οικονομία επλήγη σκληρά από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008. Το 2019, λίγο πριν την πανδημία του Covid-19, το ΑΕΠ ήταν σχεδόν κατά ένα τέταρτο μικρότερο από το 2007 και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ήταν 20%.1. Για σύγκριση, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στις χώρες του ΟΟΣΑ αυξήθηκε κατά 11% την ίδια περίοδο. Έτσι – αν και παίζουν πολλοί συγκεκριμένοι για κάθε χώρα παράγοντες – θα μπορούσαμε να πούμε ότι αν η Ελλάδα αναπτυσσόταν με τον μέσο ρυθμό του ΟΟΣΑ, το κατά κεφαλήν εισόδημά της θα ήταν 40% υψηλότερο την εποχή της πανδημίας του Covid-19.
Φυσικά, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης δεν έγιναν το ίδιο αισθητές σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Η μεγαλύτερη πτώση της παραγωγικότητας σημειώθηκε στα απομακρυσμένα νησιά, αλλά και στη δυτική Ελλάδα και την Αττική, συμπεριλαμβανομένης της Αθήνας. Η Αττική έχασε περίπου το 10% του συνολικού πληθυσμού της και, μαζί με την Κεντρική Μακεδονία, γνώρισε περισσότερες από τις μισές (58%) της συνολικής απώλειας θέσεων εργασίας στην Ελλάδα – σχεδόν 700.000. Αυτό το οικονομικό σοκ ήταν τόσο σοβαρό που οι περιοχές που πλήττονται από αναπτυξιακή υστέρηση προσέγγισαν τελικά την παραγωγικότητα της Αττικής επίπεδα το 2020
– Στην έκθεση, τονίζετε ότι η διευκόλυνση της πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες υψηλής ποιότητας, όπως η υγειονομική περίθαλψη, είναι σημαντικός παράγοντας για τη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Πέρα από την πολιτική βούληση (ή την έλλειψη αυτής), πώς μπορεί να βελτιωθεί η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη σε μια χώρα με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της Ελλάδας, η οποία εκτείνεται σε μια ήπειρο και χιλιάδες νησιά; Υπάρχουν παρόμοιες διεθνείς εμπειρίες;
Είναι αλήθεια ότι η γεωγραφική θέση της Ελλάδας – συμπεριλαμβανομένων των βουνών και των νησιών – θέτει προκλήσεις για την προσβασιμότητα και την παροχή όλων των τύπων δημόσιων υπηρεσιών. Η έρευνά μας δείχνει ότι σε ολόκληρο τον ΟΟΣΑ, οι χρόνοι ταξιδιού για υγειονομική περίθαλψη σε τέτοιες απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές είναι πέντε φορές μεγαλύτεροι από ό,τι στις πόλεις. Ωστόσο, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα δεν είναι μοναδικές – το ποσοστό του πληθυσμού σε απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές στην Ελλάδα είναι παρόμοιο με αυτό σε άλλες χώρες με μεγάλες, αραιοκατοικημένες περιοχές, όπως η Νορβηγία και η Σουηδία.
Τι μπορείτε λοιπόν να κάνετε; Η ανάπτυξη αποτελεσματικών συγκοινωνιακών συνδέσεων – συμπεριλαμβανομένου του εκσυγχρονισμού λιμένων και αεροδρομίων και της ενίσχυσης των υπηρεσιών πορθμείων – αποτελεί βασικό βήμα για τη διασφάλιση της ομαλής ροής ιατρικών προμηθειών, προσωπικού και ασθενών προς και από τα νησιά. Η δημιουργία και η διατήρηση εγκαταστάσεων υγειονομικής περίθαλψης υψηλής ποιότητας στα νησιά είναι επίσης σημαντική. Αυτές οι εγκαταστάσεις θα πρέπει να είναι εξοπλισμένες για να παρέχουν ένα ευρύ φάσμα ιατρικών υπηρεσιών, από την πρωτοβάθμια περίθαλψη έως την επείγουσα περίθαλψη. Μία από τις μεγάλες προκλήσεις εδώ είναι η πρόσληψη και η διατήρηση εργαζομένων στον τομέα της υγείας στα νησιά. Για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, τα κίνητρα και τα προγράμματα κατάρτισης μπορούν να βοηθήσουν στην προσέλκυση γιατρών και νοσηλευτών και στη βελτίωση της πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη στα νησιά. Οι ψηφιακές λύσεις υπόσχονται επίσης να καλύψουν τα κενά πρόσβασης σε μέρη όπου δεν υπάρχουν άλλες επιλογές, όπως η ανάπτυξη της τηλεϊατρικής. Ωστόσο, αυτές οι στρατηγικές πρέπει να συνοδεύονται από επενδύσεις για την αντιμετώπιση των κενών στις ψηφιακές δεξιότητες και τη συνδεσιμότητα μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών, που στην Ελλάδα ανήλθαν σε 52,6 ποσοστιαίες μονάδες το 2020.
Για να συμβεί αυτό, η κεντρική κυβέρνηση, οι περιφερειακές αρχές και οι τοπικές κοινότητες πρέπει να συντονίσουν τις ενέργειές τους με βάση μια σαφή, κοινή χωρική στρατηγική για την αποτελεσματική συγκέντρωση πόρων. Θα πρέπει επίσης να δοθεί μεγάλη έμφαση στη δημιουργία υποεθνικών ικανοτήτων και στη δημιουργία κινήτρων για τη μετεγκατάσταση δημοσίων υπαλλήλων σε μικρότερες και πιο απομακρυσμένες περιοχές, δεδομένων των ελλείψεων δεξιοτήτων σε βασικούς τομείς.
Πολλές άλλες χώρες του ΟΟΣΑ έχουν παρόμοια γεωγραφικά χαρακτηριστικά και αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις, γεγονός που επιτρέπει στην Ελλάδα να τις μοιραστεί και να μάθει από αυτές. Αυτός είναι ο στόχος μιας νέας πρωτοβουλίας που ξεκίνησε πρόσφατα ο ΟΟΣΑ για να βοηθήσει τις νησιωτικές οικονομίες να ανταλλάξουν γνώσεις και εμπειρίες, και χαιρόμαστε που η ελληνική κυβέρνηση συμμετέχει ενεργά σε αυτό το νέο έργο.
– Πέρα από το προφανές κοινωνικό ζήτημα, πώς η γήρανση του πληθυσμού επηρεάζει την περιφερειακή ανισότητα και τελικά τη βιώσιμη ανάπτυξη;
Πολλές περιφέρειες του ΟΟΣΑ, ιδιαίτερα οι εξόχως απόκεντρες περιοχές, γερνούν. Στην πραγματικότητα, αυτές οι περιφέρειες έχουν τους υψηλότερους δείκτες εξάρτησης – κατά μέσο όρο πάνω από 50% στον ΟΟΣΑ. Και θα γεράσουν στο μέλλον. Παρόμοια τάση βλέπουμε και στην Ελλάδα, με τη διαφορά ότι οι προβλέψεις μας δείχνουν την αντίθετη χωρική τάση – μέχρι το 2040 αναμένουμε ότι ο δείκτης εξάρτησης ηλικιωμένων θα είναι ελαφρώς υψηλότερος στις μητροπολιτικές περιοχές (31%) από ό,τι στις περιφερειακές περιοχές της μητροπολιτικής περιοχής (30% ) )2.
Η γήρανση του πληθυσμού δημιουργεί μεγαλύτερη ζήτηση για υγειονομική περίθαλψη και κοινωνικές υπηρεσίες, γεγονός που μπορεί να επιβαρύνει τους προϋπολογισμούς της τοπικής αυτοδιοίκησης. Και επειδή η πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης ποικίλλει ήδη ανά περιοχή, ορισμένα –ιδιαίτερα απομακρυσμένα– μέρη θα είναι ακόμη πιο μειονεκτικά καθώς θα πρέπει να φροντίζουν έναν αυξανόμενο αριθμό ηλικιωμένων κατοίκων τα επόμενα χρόνια.
Βλέπουμε επίσης ότι καθώς ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας γερνά και το εργατικό δυναμικό συρρικνώνεται, η παραγωγικότητα και τα τοπικά δημόσια έσοδα μπορεί επίσης να μειωθούν, πράγμα που σημαίνει ότι αυτές οι περιοχές έχουν πιο περιορισμένους πόρους για να επιβιώσουν από αυτόν τον μετασχηματισμό. Ωστόσο, είναι δυνατή η έξυπνη διαχείριση της δημογραφικής παρακμής και της γήρανσης των περιοχών μέσω προληπτικού σχεδιασμού και επενδύσεων με βάση τον τόπο. Ατενίζοντας το μέλλον, ο ΟΟΣΑ εργάζεται για την ανάπτυξη καθοδήγησης που μπορεί να βοηθήσει τις κυβερνήσεις να διαχειριστούν τη μείωση του πληθυσμού και τη γήρανση με βιώσιμο τρόπο, καλύπτοντας ζητήματα όπως ο χωροταξικός σχεδιασμός και η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση και χρηματοοικονομικές δομές, συμπεριλαμβανομένης της παροχής υπηρεσιών και των υποδομών.
1 OECD (2020), Regional Policy for Greece after 2020, OECD Territorial Reviews, OECD Publishing House, Παρίσι, https://doi.org/10.1787/cedf09a5-en.
2 OECD (2022), OECD Regions and Cities at a Glance 2022, OECD Publishing, Παρίσι, https://doi.org/10.1787/14108660-en.
Φωτογραφία – Πνευματικά δικαιώματα φωτογραφίας: © ΟΟΣΑ
