«Ο μόνος ήχος που υπάρχει για μένα είναι ο ήχος του μυαλού. Τα έργα μου έχουν σκοπό να προκαλούν τη μουσική του μυαλού στους ανθρώπους».
Έργα ενός πρωτοπόρου καλλιτέχνη και ακτιβιστή Γιόκο Όνο διεγείρουν τη φαντασία και ξεκλειδώνουν το μυαλό, μέσα από μοναδική ποιητική έκφραση και βαθιά ειλικρίνεια, προσκαλώντας σε να δεις τον κόσμο διαφορετικά. Τέχνη αφιερωμένη στην καθημερινότητα, ημιτελής, ολοκληρωμένη από κάθε συμμετέχοντα θεατή που δημιουργεί στη χώρα της φαντασίας.
Από μικρή ηλικία, η φαντασία έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη ζωή της Yoko Ono. Την άνοιξη του 1945, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η 12χρονη Όνο αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι της στο Τόκιο για να βρει καταφύγιο από τους βομβαρδισμούς στην ύπαιθρο, όπου τα τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης ήταν λιγοστά. Η Όνο και ο μικρός της αδερφός ξάπλωναν ανάσκελα, κοίταζαν ψηλά στον ουρανό και έφευγαν με τη φαντασία τους. Θυμάται: «Στον αέρα, ανταλλάξαμε μενού και χρησιμοποιήσαμε τη δύναμη της φαντασίας μας για να επιβιώσουμε». Ο Όνο περιγράφει το φανταστικό δείπνο τους ως «ίσως το πρώτο μου έργο τέχνης».
Μια μεγάλη αναδρομική, που θα γίνει αυτή τη φορά στο… TateModern συγκεντρώνει πάνω από 200 έργα από τα τελευταία εβδομήντα χρόνια της καλλιτεχνικής του καριέρας και καλύπτει παρτιτούρες, εγκαταστάσεις, ήχο, περφόρμανς, ταινία, μουσική και φωτογραφία, αποκαλύπτοντας μια ριζοσπαστική προσέγγιση στη γλώσσα, την τέχνη και τη συμμετοχή του κοινού.
Σπάστε τη ρουτίνα
Τα έργα της, αντισυμβατικά, ανατρεπτικά και γεμάτα ποιητικό χιούμορ, αποτελούν ένα είδος αναστάτωσης στην καθημερινότητα. Η έκθεση ανοίγει με το ηχητικό κομμάτι “Telephone Piece”, 1964, που είναι και το τελευταίο κομμάτι από το άλμπουμ του Ono “Fly”, 1971. Ακούγεται η φωνή του καλλιτέχνη: “Hello, this is Yoko”. Ο συνδυασμός διαφόρων ήχων διεγείρει τις αισθήσεις μας. Ο θόρυβος όταν ξεπλένουμε την τουαλέτα – η Όνο το έπαιζε κατά καιρούς στις συναυλίες της στη Νέα Υόρκη, εισάγοντας ένα στοιχείο παραλογισμού. Συνεχές κάρφωμα – Πρόκειται για ένα λευκό κομμάτι ξύλου με καρφιά που καλείται ο θεατής να καρφώσει για να ολοκληρώσει το έργο. Ακούμε την Όνο να βήχει περιστασιακά και μετά τη διαπεραστική κραυγή της.
Η τέχνη του Ono είναι απλή, άμεση και άκρως επαναστατική, έχοντας πάντα στο μυαλό το κοινό. Οι εγκαταστάσεις της συχνά περιλαμβάνουν οδηγίες και προσκλήσεις για συμμετοχή στη δουλειά της. Σε προσκαλεί να μπεις στον πίνακα, να σφίξεις τα χέρια με έναν άγνωστο μέσα από μια τρύπα στον μεγάλο καμβά που κρέμεται στη μέση του δωματίου, να κρυφτείς σε μια μαύρη τσάντα και να κυλήσεις στο πάτωμα, να παίξεις μια παρτίδα σκάκι στην οποία μόνο άσπρα κομμάτια και ένας πίνακας με λευκά τετράγωνα παίρνουν μέρος την οδηγία «παίξε όσο μπορείς και θυμήσου πού είναι όλα σου».
Ο Ono επιδιώκει να αξιοποιήσει τη φαντασία μας ζητώντας από τους επισκέπτες να φανταστούν, να βιώσουν, να δημιουργήσουν ή να ολοκληρώσουν ένα έργο τέχνης. Οι οδηγίες είναι άλλοτε ποιητικές, όπως «φανταστείτε χιλιάδες ήλιους στον ουρανό ταυτόχρονα», άλλοτε πρακτικές, όπως «κόψτε την εικόνα και αφήστε τη να χαθεί στον άνεμο» ή «πατήστε σε όλες τις λακκούβες της πόλης» , και μερικές φορές διεγείρουν τη φαντασία, όπως «στείλε το άρωμα του φεγγαριού» και «μεταμόρφωσε τον τετράγωνο καμβά στο κεφάλι σου μέχρι να γίνει κύκλος».
Η έκθεση, για πρώτη φορά στο Ηνωμένο Βασίλειο, παρουσιάζει τη χειρόγραφη έκδοση της αυτοδημοσιευμένης ανθολογίας της «Grepefruit», που περιέχει οδηγίες από το 1953 έως το 1964 που ενέπνευσαν ένα από τα πιο διάσημα τραγούδια όλων των εποχών, το «Imagine», ως John Lennon. έγινε δεκτός στο BBC το 1980.
Φωτογραφίες που δεν είχαν ξαναδεί δείχνουν τους πρώτους «πίνακες οδηγιών» της Ono στη σοφίτα της στην Chambers Street της Νέας Υόρκης – όπου η ίδια και ο συνθέτης LaMont Young διοργάνωσαν πειραματικές συναυλίες και εκδηλώσεις – και στην πρώτη της ατομική έκθεση στην AG Gallery το 1961. Στη δεκαετία του 1950 και τη δεκαετία του 1960 ο Όνο ήταν ένα από τα πιο δραστήρια μέλη πειραματικών πρωτοποριακών κύκλων στη Νέα Υόρκη και το Τόκιο. Πρωτοπόρος της πρώιμης εννοιολογικής και συμμετοχικής τέχνης, βοήθησε στην ίδρυση του κινήματος νεο-δαντιστών Fluxus με τον George Maciunas και συνεργάστηκε με τον John Cage – μια φωτογραφία από μια παράσταση του 1962 στο Κιότο δείχνει τον Ono να ξαπλώνει σε ένα πιάνο ενώ ο Cage και ο David Tudor παίζουν το όργανο με χορδές.
Τα έργα της, αντισυμβατικά, ανατρεπτικά και γεμάτα ποιητικό χιούμορ, αποτελούν ένα είδος αναστάτωσης στην καθημερινότητα.
Συγκλονίζει η παράσταση «Cut Piece» του 1964, στην οποία ο Ono άρχισε να εξερευνά τα όρια μεταξύ του καλλιτέχνη και του κοινού – πολύ πριν από τη Marina Abramović. Καθισμένη ανέκφραστη στη σκηνή ενώ άνδρες και γυναίκες στο κοινό την πλησιάζουν και της κόβουν κομμάτια από τα ρούχα της με το ψαλίδι, παραπέμπει στην αντικειμενοποίηση του γυναικείου σώματος. Το ενδιαφέρον της για τον φεμινιστικό λόγο συνεχίζεται στην ταινία Mucha, 1970-71, στην οποία μια μύγα περπατά πάνω από το σώμα μιας γυμνής γυναίκας και η φωνή της Ono «σχεδιάζει» το ταξίδι της, και στην ταινία Wolność, 1970, στην οποία προσπαθεί ανεπιτυχώς να ελευθερωθεί από το σουτιέν της.
Το 1966 γνώρισε τον John Lennon στην έκθεσή της στην Indica Gallery στο Λονδίνο. Το έργο “Apple”, ένα πράσινο μήλο τοποθετημένο σε ένα βάθρο από πλεξιγκλάς – ο αγοραστής του έργου μπορούσε να βιώσει “τον ενθουσιασμό του να βλέπει ένα μήλο να αποσυντίθεται” – τράβηξε την προσοχή του Lennon και δάγκωσε το “The Apple”.
Η αυξανόμενη αποξένωση ανάμεσα σε εκείνη και τον δεύτερο σύζυγό της, Άντονι Κοξ, έχει ήδη ξεκινήσει. Η συγκλονιστική και συγκινητική εγκατάσταση “Half-A-Room” του 1967, η οποία περιλαμβάνει οικιακά έπιπλα και αντικείμενα, όπως ένα ψηλοτάκουνο παπούτσι, ένα ντουλάπι, μια καρέκλα, ένα καλοριφέρ, κομμένο στη μέση και βαμμένο λευκό, αντανακλά το κόψιμο του συναισθηματική σύνδεση του ζευγαριού.
Γάμος με τον Λένον
Ο Όνο και ο Λένον παντρεύτηκαν το 1969, σχεδιάζοντας να περάσουν το μήνα του μέλιτος στο κρεβάτι, διαδηλώνοντας έτσι για ειρήνη. Η ταινία του 1969 “Bed Peace” καταγράφει το δεύτερο διαβόητο “sleepover” του ζευγαριού στο Μόντρεαλ, κατά το οποίο έδωσαν πολλές συνεντεύξεις ενώ ήταν ξαπλωμένοι στο κρεβάτι και διασκέδασαν εκατοντάδες καλεσμένους για να προωθήσουν την παγκόσμια ειρήνη κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ. Και οι δύο χρησιμοποίησαν τη φήμη και την επιρροή τους για να υπερασπιστούν την ειρήνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα σε όλο τον κόσμο, αλλάζοντας για πάντα όχι μόνο τη ζωή τους, αλλά και την τέχνη και τη μουσική.
Το 1969, ο Όνο και ο Λένον έστειλαν ένα βελανίδι σε 96 παγκόσμιους ηγέτες, ζητώντας από κάθε αποδέκτη να φυτέψει το δικό του βελανίδι για την παγκόσμια ειρήνη. Σε περιόδους νέων παγκόσμιων συγκρούσεων, από την Ουκρανία μέχρι τη Λωρίδα της Γάζας, το μήνυμά τους δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο. Και το συλλογικό έργο του Ono «Add Color» (Refugee Boat), στο οποίο οι επισκέπτες μπορούν να προσθέσουν μπλε και άσπρο στους λευκούς τοίχους της γκαλερί και στη λευκή βάρκα, ενώ στοχάζονται τα τρέχοντα ζητήματα της προσφυγικής κρίσης και του εκτοπισμού.
Η επιδραστική και διαχρονική τέχνη της Yoko Ono συνεχίζει να μας συγκινεί, ζητώντας μας να δώσουμε μια ευκαιρία στην ειρήνη.
Tate Modern στο Λονδίνο. Διάρκεια έως 1 Σεπτεμβρίου 2024
*Η κα Τίνα Σωτηριάδη είναι επιμελήτρια εκθέσεων και κριτικός τέχνης, που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο.
